Trương Quang
Writer
Khi AI giúp bạn nghĩ... ít lại?
Việc dựa vào trí tuệ nhân tạo để hỗ trợ học tập, viết lách hay giải quyết vấn đề đang ngày càng phổ biến. Nhưng có bao giờ bạn tự hỏi: "Liệu mình có đang thông minh hơn không, hay thực ra là đang dần mất khả năng suy nghĩ độc lập?"
Một nhóm nghiên cứu từ MIT đã theo dõi hoạt động não của sinh viên khi họ viết bài luận với và không có sự trợ giúp của ChatGPT. Kết quả thật đáng suy nghĩ: nhóm dùng AI có mức hoạt động ở các vùng não liên quan đến sáng tạo và sự tập trung thấp hơn rõ rệt. Tệ hơn, chính những sinh viên này lại gặp khó khăn trong việc nhớ hoặc trích dẫn lại nội dung mà họ vừa tạo ra với sự giúp sức của AI.
MIT không phải là nơi duy nhất quan tâm đến vấn đề này. Nghiên cứu của Microsoft với 319 nhân viên cho thấy, hơn một nửa công việc liên quan đến AI không cần đến tư duy phản biện. Khi AI xử lý gần như toàn bộ quy trình, người dùng chỉ cần lướt qua, chấp nhận kết quả. Hệ quả là: ít vận dụng não bộ hơn, ít kiểm tra kỹ hơn, và dễ rơi vào trạng thái “đồng ý mà không nghĩ kỹ”.
Tư duy phản xạ thành… tư duy lười biếng?
Giáo sư Michael Gerlich từ Trường Kinh doanh Thụy Sĩ SBS khảo sát 666 người Anh và nhận ra một điều đáng chú ý: người sử dụng AI thường xuyên có điểm tư duy phản biện thấp hơn. Gerlich mô tả một vòng lặp nguy hiểm: càng ít suy nghĩ, càng phụ thuộc vào AI, càng mất khả năng tư duy độc lập. Đó là biểu hiện rõ ràng của hiện tượng “keo kiệt nhận thức” con người chọn con đường dễ nhất để giải quyết vấn đề, và AI khiến con đường đó trở nên… trơn tru đến mức não không còn cơ hội làm việc.Một số người dùng thậm chí thú nhận rằng họ không còn biết cách giải quyết vấn đề nếu không có sự trợ giúp của AI. Đây là lúc sự tiện lợi bắt đầu làm tổn hại đến năng lực cốt lõi của con người như một thợ mộc lâu ngày không dùng búa, quên cả cảm giác gỗ khi được đẽo gọt.
AI không xấu, nhưng cách dùng mới quan trọng. Những nghiên cứu tại Đại học Toronto chỉ ra rằng tiếp xúc với gợi ý từ chatbot khiến con người tạo ra ý tưởng kém sáng tạo và ít đa dạng hơn. Trong một thử nghiệm đơn giản: khi được yêu cầu sáng tạo cách sử dụng chiếc quần dài, AI gợi ý dùng để nhồi cỏ khô làm bù nhìn một ý tưởng khá lười. Trong khi đó, một người không dùng AI nghĩ ra cách nhét hạt vào túi quần để làm máng ăn cho chim tưởng tượng phong phú hơn hẳn.
Cách dùng AI không làm bạn... ngu đi
Vậy phải làm sao để tận dụng AI mà không đánh mất khả năng tư duy? Các chuyên gia gợi ý: hãy coi AI là “trợ lý ngây thơ” thay vì là “giáo viên thông thái”. Đừng để chatbot làm thay toàn bộ công việc tư duy. Thay vào đó, hãy chia nhỏ vấn đề, hỏi AI từng bước và vẫn giữ quyền kiểm soát suy nghĩ.Một số nhóm nghiên cứu còn đề xuất các AI “gợi mở tư duy” chatbot không đưa ra câu trả lời ngay, mà đặt lại câu hỏi, buộc bạn phải suy nghĩ sâu hơn. Thậm chí, có nơi thử nghiệm biện pháp ép người dùng phải tự trả lời câu hỏi trước khi được quyền hỏi AI. Tuy vậy, các phương pháp này thường không được ưa chuộng vì mấy ai thích bị ép buộc phải suy nghĩ?
Dù vậy, dữ liệu từ 16 quốc gia cho thấy gần một nửa người dùng vẫn sử dụng AI tạo sinh dù công ty cấm. Điều này chứng tỏ một điều: AI đã trở nên quá hấp dẫn, quá mạnh mẽ, và quá tiện lợi để cưỡng lại. Nhưng cũng vì thế, người dùng càng cần học cách “giữ não tỉnh táo” khi sử dụng nó.
Suy cho cùng, công nghệ không làm con người ngu đi trừ khi chúng ta để mình trở nên lười suy nghĩ.
Bạn có nghĩ việc lạm dụng AI đang làm bạn trở nên phụ thuộc và ít sáng tạo hơn? Bạn đã bao giờ cố tự giải quyết một việc gì đó trước khi hỏi ChatGPT chưa?
