Gia Cát Lượng thần cơ diệu toán nhưng không lường được mầm họa: bi kịch Nhai Đình và bài học cay đắng

[Mr. Darcy]

Trong sử Tam Quốc, Gia Cát Lượng luôn được ngợi ca là “thượng tri thiên văn, hạ tri địa lý”, tính toán không sai một bước. Thế nhưng giữa cuộc Bắc phạt đầu tiên năm Kiến Hưng thứ sáu (228), ông lại mắc phải sai lầm chí mạng trong việc dùng người - sai lầm khiến toàn bộ chiến dịch thất bại và buộc ông phải tự nhận trách nhiệm nặng nề.

Trước lúc qua đời ở Bạch Đế thành, Lưu Bị đã nhiều lần căn dặn: “Mã Tốc luận việc thì rất hay, nhưng dùng trong việc lớn thì không được.” Cảnh báo ấy khắc sâu trong lòng thiên hạ, nhưng lại không nặng bằng tình cảm và niềm tin mà Gia Cát Lượng dành cho Mã Tốc - người học trò từng cùng ông đàm luận binh pháp đến thâu đêm.

Mã Tốc có tài nhưng thiếu kinh nghiệm

Mã Tốc vốn xuất thân Kinh Châu, một học trò tâm đắc của Gia Cát Lượng. Trong cuộc Nam chinh chống Mạnh Hoạch, Mã Tốc từng hiến kế “công tâm vi thượng”, khiến Gia Cát Lượng càng thêm tin tưởng vào khả năng mưu lược của ông. Nhưng mưu lược trên giấy và chỉ huy trên sa trường là hai việc khác biệt.

Thế mà trong lần Bắc phạt đầu tiên, thời khắc liên quan đến sống còn của Thục Hán, Gia Cát Lượng cũng không giao Nhai Đình cho Vương Bình hay Ngụy Diên, những người dày dạn trận mạc, mà lại đặt Mã Tốc - một người chưa từng chỉ huy độc lập - vào vị trí hiểm yếu nhất.

Đó chính là mầm họa.

Nhai Đình - nơi quyết định vận mệnh chiến dịch

Nhai Đình là then chốt để kiểm soát đường vào Long Hữu. Giữ được Nhai Đình, quân Thục có thể mở rộng sang năm quận Long Tây; mất Nhai Đình, toàn quân rơi vào thế cô lập. Gia Cát Lượng đã dặn Mã Tốc nhiều lần: “Phải đóng quân dưới chân núi, dựa nước mà thủ.”

Nhưng Mã Tốc không nghe. Ông ta bỏ đường chính, kéo quân lên núi với lý luận “cao đánh thấp”, hoàn toàn bỏ qua yếu tố sinh tử là nguồn nước và đường tiếp viện. Vương Bình can ngăn nhiều phen, nhưng chỉ được giao một nghìn quân giữ chân núi.

Trương Cáp vừa đến đã nhìn ra nhược điểm chí mạng này: bao vây - cắt nước - đốt rừng. Một kế sách đơn giản mà chí mạng.

Quân Thục khát cháy cổ, nấu ăn không được, trận thế hỗn loạn. Núi bị đốt, lương thực thiếu, Mã Tốc buộc phải bỏ vị trí mà chạy. Nhai Đình mất, đường tiếp viện gãy - toàn bộ kế hoạch Bắc phạt đổ sông.

Gia Cát Lượng - người chịu trách nhiệm sau cùng

Sau khi rút quân về Hán Trung, Gia Cát Lượng lập tức chém Mã Tốc theo quân pháp, dù có nhiều người cầu xin. Ông nói một câu đầy bi thiết:

“Trị quân phải nghiêm. Một khi pháp lệnh bị phá, loạn tất sinh.”

Nhưng người hiểu chuyện đều biết: Mã Tốc chỉ là vật tế thần - kẻ Gia Cát Lượng thực sự muốn “giết” là chính bản thân ông trong việc dùng người. Ông nhận giáng cấp ba bậc, tự trách nhiệm vì “quá tin người”.

Sai lầm của Gia Cát Lượng nằm ở đâu? Dùng người theo cảm tình, thấy Mã Tốc có tài mưu lược nên bỏ qua kinh nghiệm thực chiến. Bỏ ngoài tai cảnh báo trước đó của Lưu Bị. Đặt sai người vào sai vị trí, Nhai Đình không phải nơi để thử nghiệm nhân tài. Đánh giá quá cao khả năng chỉ huy và tâm lý chiến của Mã Tốc.

Đó là sai lầm chiến lược, không chỉ là lỗi của cấp dưới.

Hậu quả kéo dài nhiều năm

Chiến dịch Bắc phạt lần đầu đổ vỡ hoàn toàn. Thục Hán mất cơ hội tốt nhất để đánh vào Quan Trung trong khi Tào Ngụy sau đó củng cố phòng thủ, khiến các lần Bắc phạt sau càng khó khăn.

Gia Cát Lượng từ đó trở nên thận trọng hơn, không dám mạo hiểm như trước. Cái chết của Mã Tốc, thực chất là một lát cắt trong trái tim Gia Cát Lượng – ông phải giết đi sự thiên vị của chính mình.

Câu chuyện Nhai Đình để lại bài học muôn đời: Dùng người phải đúng chỗ. Tình cảm không thể thay thế thực lực. Một quyết định sai về nhân sự có thể phá hỏng cả chiến dịch lớn. Lãnh đạo phải dám nhận lỗi và sửa lỗi, như cách Gia Cát Lượng tự giáng chức mình.

Và người tính như thần, liệu có thể tránh sai lầm? Câu trả lời là KHÔNG. Nhưng chính cách ông đối diện sai lầm mới là điều khiến hậu thế kính trọng.