Nhiều người cho rằng việc con người phát hiện và sử dụng được lửa là một trong những bước ngoặt quan trọng nhất trong lịch sử nhân loại - thậm chí có thể nói là quan trọng nhất. Nhờ làm chủ được lửa, con người mới biết nấu chín thức ăn, sưởi ấm khi trời lạnh, thắp sáng vào ban đêm, chế tạo công cụ, và từ đó dẫn tới những bước tiến lớn như Cách mạng Công nghiệp, y học hiện đại, hay thậm chí là... nghệ thuật rối bóng. Lửa không chỉ thay đổi cuộc sống thuở sơ khai mà cho đến ngày nay, nó vẫn là một yếu tố có ảnh hưởng lớn - ví dụ như trong vấn đề biến đổi khí hậu.
Nhưng câu hỏi đặt ra là: vì sao con người thuở ban đầu lại bắt đầu dùng lửa? Một nghiên cứu mới cho thấy có thể lý do đầu tiên không phải để nấu chín thịt, mà là để... giữ cho thịt không bị hư hỏng.
Từ lâu, các nhà nghiên cứu vẫn tranh luận về thời điểm và lý do con người bắt đầu dùng lửa. Nhiều người tin rằng chuyện này không xảy ra một cách đột ngột, mà là cả một quá trình diễn ra từ từ, bắt đầu từ thời kỳ đầu của kỷ Băng hà Pleistocene. Theo giả thuyết phổ biến - gọi là "giả thuyết nấu ăn" - thì người Homo erectus (một tổ tiên của loài người hiện đại) đã dùng lửa để nấu thức ăn, đặc biệt là thịt và rau củ, giúp tiêu hóa dễ hơn, nhờ đó hệ tiêu hóa nhỏ lại và bộ não phát triển to hơn.
Tuy nhiên, những nghiên cứu gần đây bắt đầu nghi ngờ giả thuyết đó. Thay vì dùng lửa để nấu ăn, có thể con người khi ấy dùng lửa để giúp thịt giữ được lâu hơn, không bị hôi thối hoặc bị thú hoang ăn mất.
Khám phá này là một phần trong lý thuyết lớn hơn của các nhà nghiên cứu ở Đại học Tel Aviv (Israel). Họ cho rằng con người tiền sử phụ thuộc rất nhiều vào việc săn những con thú lớn để lấy thịt và mỡ – thứ cung cấp năng lượng chính cho cả nhóm - và khi các loài thú lớn dần biến mất, con người buộc phải thích nghi với những con nhỏ hơn.
Tiến sĩ Miki Ben-Dor, một trong những tác giả nghiên cứu, cho biết: "Khoảng 400.000 năm trước, lửa bắt đầu được dùng phổ biến trong các hộ gia đình để nướng thịt, sưởi ấm, chiếu sáng. Nhưng nếu quay ngược lại xa hơn - hàng triệu năm trước đó – thì vẫn còn nhiều tranh cãi về lý do thực sự con người bắt đầu sử dụng lửa là gì. Chúng tôi muốn đưa ra một cách nhìn mới."
Trên thực tế, rất ít địa điểm khảo cổ có niên đại trước 400.000 năm có dấu vết của việc dùng lửa. Và tại những nơi hiếm hoi có bằng chứng, cũng không thấy xương bị cháy hay dấu hiệu của việc nướng thịt. Theo Ben-Dor, điều này cho thấy tổ tiên của chúng ta, nhất là Homo erectus, không dùng lửa thường xuyên, mà chỉ thi thoảng và trong những hoàn cảnh đặc biệt.
Bởi vì nhóm lửa, giữ lửa, gom củi không phải là chuyện đơn giản thời đó - nó đòi hỏi nhiều công sức. Vì vậy, con người chỉ làm điều đó khi thực sự có lý do thuyết phục.
Nhóm nghiên cứu đã xem xét lại 9 địa điểm khảo cổ có dấu vết lửa trong khoảng từ 1,8 triệu đến 800.000 năm trước - bao gồm các địa điểm ở Israel, châu Phi và Tây Ban Nha. Điều đặc biệt là tại tất cả các nơi này đều có rất nhiều xương của những loài động vật lớn như voi, hà mã, tê giác...
Những loài này rất quan trọng với người xưa, vì thịt và mỡ của chúng chứa một lượng calo khổng lồ - ví dụ một con voi có thể đủ nuôi sống cả nhóm 20 - 30 người trong cả tháng. Do đó, một xác voi là một "kho báu" mà người săn bắt cần bảo vệ khỏi thú hoang, vi khuẩn và sự phân hủy.
Từ đó, nhóm nghiên cứu đưa ra kết luận rằng: lửa có thể đã được dùng đầu tiên là để bảo vệ thịt khỏi bị hư và giữ nó lâu hơn, thông qua việc hun khói hoặc sấy khô. Nói cách khác, mục đích đầu tiên của lửa không phải để nấu ăn mà là để... bảo quản thịt.
Giáo sư Ran Barkai, đồng tác giả nghiên cứu, cho rằng: "Khi lửa đã được tạo ra để bảo quản thịt, thì sau đó nó mới được tận dụng thêm để nấu nướng. Điều này cũng phù hợp với bằng chứng về việc nướng cá tại Gesher Benot Ya'aqov khoảng 800.000 năm trước".
Lý thuyết này nằm trong một cách tiếp cận rộng hơn mà nhóm nghiên cứu đang phát triển, nhằm giải thích cách loài người thích nghi với việc săn bắt động vật lớn, rồi dần phải chuyển sang động vật nhỏ hơn khi các loài lớn dần biến mất.
Nghiên cứu này được đăng trên tạp chí khoa học Frontiers in Nutrition.
