Thế Việt
Writer
Từng vấp phải nhiều lo ngại về quyền riêng tư và tự do cá nhân, hệ thống tín dụng xã hội (SCS) của Trung Quốc hay còn gọi là hệ thống chấm điểm công dân đang trải qua quá trình chuyển đổi mạnh mẽ. Từ những thử nghiệm ban đầu, hệ thống hiện hướng tới việc thống nhất các tiêu chuẩn tín dụng, tăng cường bảo vệ dữ liệu và củng cố khung pháp lý, với mục tiêu cốt lõi là cải thiện niềm tin trong giao dịch, thực thi pháp luật và giảm thiểu gian lận trên quy mô toàn quốc.
Nguồn gốc và sự hình thành của một cơ chế kiểm soát mới
Ý tưởng về hệ thống tín dụng xã hội bắt nguồn từ những năm 1990, khi quá trình tự do hóa thị trường tại Trung Quốc bộc lộ những lỗ hổng trong thực thi pháp luật và cơ sở hạ tầng tín dụng. Tình trạng gian lận thương mại, hàng giả và vỡ nợ gia tăng đã làm xói mòn lòng tin xã hội, cản trở sự phát triển kinh tế bền vững. Trước bối cảnh đó, năm 2014, Hội đồng Nhà nước Trung Quốc đã ban hành kế hoạch xây dựng hệ thống tín dụng xã hội giai đoạn 2014-2020, đặt nền móng cho một cơ chế thông tin tín dụng thống nhất nhằm nâng cao tính liêm chính trong kinh doanh và chuẩn mực đạo đức xã hội.
Bước đi cụ thể đầu tiên là sự ra đời của trang web Credit China, công cụ theo dõi và công bố điểm tín dụng của cá nhân và doanh nghiệp. Đến năm 2016, phạm vi của hệ thống được mở rộng sang các tiêu chí tuân thủ pháp luật và hành vi xã hội, bao gồm việc công khai danh sách các đối tượng bị Tòa án Nhân dân Tối cao ra phán quyết. Trong giai đoạn 2016-2024, Trung Quốc đã chuyển dịch từ các chương trình thí điểm rời rạc tại địa phương sang một khuôn khổ quốc gia đồng bộ, với Nền tảng chia sẻ thông tin tín dụng quốc gia (NCISP) đóng vai trò trung tâm điều phối và kết nối dữ liệu.
Mở rộng quy mô và tích hợp công nghệ quản lý
Tính đến đầu năm 2025, NCISP đã thu thập hơn 80,7 tỷ hồ sơ, bao gồm dữ liệu của 180 triệu doanh nghiệp. Nền tảng này liên kết chặt chẽ với các cơ sở dữ liệu cấp tỉnh, danh sách nợ thuế của tòa án và cơ quan thuế để phối hợp thực thi pháp luật. Một nền tảng dịch vụ tài chính quy mô quốc gia cũng được thiết lập, giúp các doanh nghiệp vừa và nhỏ tiếp cận nguồn vốn dựa trên lịch sử tuân thủ tín dụng đã được xác minh. Tính đến tháng 2/2025, cơ chế này đã hỗ trợ cấp vốn lên tới 5,18 nghìn tỷ USD.
Song song với các biện pháp khuyến khích, hệ thống trừng phạt cũng được siết chặt. Những cá nhân và tổ chức có tên trong "danh sách đen" về vi phạm pháp luật hoặc không tuân thủ phán quyết tòa án sẽ bị hạn chế tiếp cận các dịch vụ cao cấp, du lịch hạng sang hay mua sắm hàng hóa giá trị cao. Các biện pháp này giúp việc thi hành án trở nên hiệu quả và tức thời hơn.
Tháng 3/2025, Trung Quốc tiếp tục ban hành hướng dẫn mới nhằm cải thiện chất lượng của SCS. Văn bản này nhấn mạnh việc xây dựng thị trường thống nhất, chuẩn hóa quy tắc tín dụng và bảo vệ dữ liệu cá nhân. Đáng chú ý, hướng dẫn khuyến nghị sử dụng công nghệ blockchain để đảm bảo khả năng truy vết, đồng thời cấm thu thập dữ liệu quá mức và ngăn chặn việc sử dụng dữ liệu trái phép. Đây được xem là bước chuyển mình từ giai đoạn thiết kế sang triển khai toàn diện và hội nhập tiêu chuẩn quốc tế.
Những thử nghiệm thực tiễn và bài học kinh nghiệm
Quá trình triển khai SCS không diễn ra đồng loạt mà thông qua các mô hình thử nghiệm tại nhiều địa phương như Hàng Châu, Nam Kinh hay Tô Châu. Năm 2019, một số khu vực bắt đầu áp dụng hệ thống chấm điểm công dân, đánh giá hành vi từ tuân thủ luật giao thông đến các thói quen cá nhân. Tuy nhiên, các mô hình này cũng vấp phải những phản ứng trái chiều. Ví dụ điển hình là mã văn minh Tô Châu (Suzhou Civility Code) ra mắt năm 2020, dù nhằm mục đích đánh giá mức độ văn minh công dân nhưng đã phải dừng lại chỉ sau thời gian ngắn thử nghiệm với phạm vi hạn chế.
Bên cạnh khối nhà nước, khu vực tư nhân cũng tham gia tích cực vào hệ sinh thái này. Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc đã cấp phép cho 8 công ty công nghệ lớn, bao gồm Alibaba và Tencent, phát triển các hệ thống tín dụng thương mại. Người dùng có điểm tín dụng tốt từ các nền tảng như Sesame Credit có thể nhận được nhiều ưu đãi thiết thực như vay vốn lãi suất thấp hay miễn đặt cọc dịch vụ. Tuy nhiên, khác với hệ thống bắt buộc của chính phủ, công dân có quyền lựa chọn tham gia hoặc từ chối các chương trình thương mại này.
Bản chất và tương lai của hệ thống tín dụng xã hội
Theo phân tích từ các chuyên gia pháp lý và nghiên cứu quốc tế, SCS thực chất không phải là một hệ thống chấm điểm chung duy nhất cho toàn bộ dân số như nhiều lầm tưởng. Thay vào đó, nó hoạt động như một mạng lưới cơ sở dữ liệu phân tán, tập trung vào việc giám sát hành vi tuân thủ pháp luật và hành chính trong từng lĩnh vực cụ thể. Nhà nghiên cứu Lizzie Lee nhận định hệ thống này giống một cơ sở hạ tầng quản lý rộng lớn nhằm chống gian lận và thực thi hợp đồng hơn là một công cụ kiểm soát xã hội phổ quát.
Dù vậy, những thách thức về công nghệ và sự không đồng đều trong thực thi giữa các địa phương vẫn là rào cản lớn. Việc tích hợp dữ liệu giữa các bộ, ngành và khu vực vẫn đang trong quá trình hoàn thiện. Những thay đổi gần đây cho thấy Trung Quốc đang nỗ lực siết chặt quản trị hành chính thông qua công nghệ, đồng thời điều chỉnh hệ thống để phù hợp hơn với các chuẩn mực pháp lý và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người dân trong kỷ nguyên số.
Nguồn gốc và sự hình thành của một cơ chế kiểm soát mới
Ý tưởng về hệ thống tín dụng xã hội bắt nguồn từ những năm 1990, khi quá trình tự do hóa thị trường tại Trung Quốc bộc lộ những lỗ hổng trong thực thi pháp luật và cơ sở hạ tầng tín dụng. Tình trạng gian lận thương mại, hàng giả và vỡ nợ gia tăng đã làm xói mòn lòng tin xã hội, cản trở sự phát triển kinh tế bền vững. Trước bối cảnh đó, năm 2014, Hội đồng Nhà nước Trung Quốc đã ban hành kế hoạch xây dựng hệ thống tín dụng xã hội giai đoạn 2014-2020, đặt nền móng cho một cơ chế thông tin tín dụng thống nhất nhằm nâng cao tính liêm chính trong kinh doanh và chuẩn mực đạo đức xã hội.
Bước đi cụ thể đầu tiên là sự ra đời của trang web Credit China, công cụ theo dõi và công bố điểm tín dụng của cá nhân và doanh nghiệp. Đến năm 2016, phạm vi của hệ thống được mở rộng sang các tiêu chí tuân thủ pháp luật và hành vi xã hội, bao gồm việc công khai danh sách các đối tượng bị Tòa án Nhân dân Tối cao ra phán quyết. Trong giai đoạn 2016-2024, Trung Quốc đã chuyển dịch từ các chương trình thí điểm rời rạc tại địa phương sang một khuôn khổ quốc gia đồng bộ, với Nền tảng chia sẻ thông tin tín dụng quốc gia (NCISP) đóng vai trò trung tâm điều phối và kết nối dữ liệu.
Mở rộng quy mô và tích hợp công nghệ quản lý
Tính đến đầu năm 2025, NCISP đã thu thập hơn 80,7 tỷ hồ sơ, bao gồm dữ liệu của 180 triệu doanh nghiệp. Nền tảng này liên kết chặt chẽ với các cơ sở dữ liệu cấp tỉnh, danh sách nợ thuế của tòa án và cơ quan thuế để phối hợp thực thi pháp luật. Một nền tảng dịch vụ tài chính quy mô quốc gia cũng được thiết lập, giúp các doanh nghiệp vừa và nhỏ tiếp cận nguồn vốn dựa trên lịch sử tuân thủ tín dụng đã được xác minh. Tính đến tháng 2/2025, cơ chế này đã hỗ trợ cấp vốn lên tới 5,18 nghìn tỷ USD.
Song song với các biện pháp khuyến khích, hệ thống trừng phạt cũng được siết chặt. Những cá nhân và tổ chức có tên trong "danh sách đen" về vi phạm pháp luật hoặc không tuân thủ phán quyết tòa án sẽ bị hạn chế tiếp cận các dịch vụ cao cấp, du lịch hạng sang hay mua sắm hàng hóa giá trị cao. Các biện pháp này giúp việc thi hành án trở nên hiệu quả và tức thời hơn.
Tháng 3/2025, Trung Quốc tiếp tục ban hành hướng dẫn mới nhằm cải thiện chất lượng của SCS. Văn bản này nhấn mạnh việc xây dựng thị trường thống nhất, chuẩn hóa quy tắc tín dụng và bảo vệ dữ liệu cá nhân. Đáng chú ý, hướng dẫn khuyến nghị sử dụng công nghệ blockchain để đảm bảo khả năng truy vết, đồng thời cấm thu thập dữ liệu quá mức và ngăn chặn việc sử dụng dữ liệu trái phép. Đây được xem là bước chuyển mình từ giai đoạn thiết kế sang triển khai toàn diện và hội nhập tiêu chuẩn quốc tế.
Những thử nghiệm thực tiễn và bài học kinh nghiệm
Quá trình triển khai SCS không diễn ra đồng loạt mà thông qua các mô hình thử nghiệm tại nhiều địa phương như Hàng Châu, Nam Kinh hay Tô Châu. Năm 2019, một số khu vực bắt đầu áp dụng hệ thống chấm điểm công dân, đánh giá hành vi từ tuân thủ luật giao thông đến các thói quen cá nhân. Tuy nhiên, các mô hình này cũng vấp phải những phản ứng trái chiều. Ví dụ điển hình là mã văn minh Tô Châu (Suzhou Civility Code) ra mắt năm 2020, dù nhằm mục đích đánh giá mức độ văn minh công dân nhưng đã phải dừng lại chỉ sau thời gian ngắn thử nghiệm với phạm vi hạn chế.
Bên cạnh khối nhà nước, khu vực tư nhân cũng tham gia tích cực vào hệ sinh thái này. Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc đã cấp phép cho 8 công ty công nghệ lớn, bao gồm Alibaba và Tencent, phát triển các hệ thống tín dụng thương mại. Người dùng có điểm tín dụng tốt từ các nền tảng như Sesame Credit có thể nhận được nhiều ưu đãi thiết thực như vay vốn lãi suất thấp hay miễn đặt cọc dịch vụ. Tuy nhiên, khác với hệ thống bắt buộc của chính phủ, công dân có quyền lựa chọn tham gia hoặc từ chối các chương trình thương mại này.
Bản chất và tương lai của hệ thống tín dụng xã hội
Theo phân tích từ các chuyên gia pháp lý và nghiên cứu quốc tế, SCS thực chất không phải là một hệ thống chấm điểm chung duy nhất cho toàn bộ dân số như nhiều lầm tưởng. Thay vào đó, nó hoạt động như một mạng lưới cơ sở dữ liệu phân tán, tập trung vào việc giám sát hành vi tuân thủ pháp luật và hành chính trong từng lĩnh vực cụ thể. Nhà nghiên cứu Lizzie Lee nhận định hệ thống này giống một cơ sở hạ tầng quản lý rộng lớn nhằm chống gian lận và thực thi hợp đồng hơn là một công cụ kiểm soát xã hội phổ quát.
Dù vậy, những thách thức về công nghệ và sự không đồng đều trong thực thi giữa các địa phương vẫn là rào cản lớn. Việc tích hợp dữ liệu giữa các bộ, ngành và khu vực vẫn đang trong quá trình hoàn thiện. Những thay đổi gần đây cho thấy Trung Quốc đang nỗ lực siết chặt quản trị hành chính thông qua công nghệ, đồng thời điều chỉnh hệ thống để phù hợp hơn với các chuẩn mực pháp lý và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người dân trong kỷ nguyên số.
