Mai Nhung
Writer
Từ thang máy bệnh viện chạy Windows XP, máy ATM dùng Windows NT, đến tàu hỏa ở Đức vẫn cần chuyên gia MS-DOS, di sản của Microsoft đang hiện hữu ở những nơi không ngờ tới, đặt ra nhiều câu hỏi về bảo mật, chi phí và cả sự hoài niệm.
Bóng ma Windows cũ trong thế giới hiện đại
Trong một thế giới công nghệ không ngừng tiến về phía trước, nơi Microsoft kỷ niệm 50 năm thành lập và đặt cược hàng tỷ đô la vào Trí tuệ Nhân tạo (AI) để định hình tương lai điện toán, có một thực tế đáng kinh ngạc: vô số hệ thống và con người vẫn đang "mắc kẹt" với những phần mềm và thiết bị Windows đã hàng chục năm tuổi.
Câu chuyện bắt đầu từ một trải nghiệm cá nhân của tác giả Thomas Germain (người viết bài gốc trên The Verge). Trên đường đến một cuộc hẹn khám bệnh tại một bệnh viện hiện đại ở New York, anh bắt gặp một thông báo lỗi từ Windows XP – hệ điều hành ra mắt gần một phần tư thế kỷ trước – trên màn hình gắn trong thang máy. Một hình ảnh thoáng qua về lịch sử điện toán, hiện hữu giữa những cỗ máy tối tân.
Vui lòng đợi… hệ điều hành của bạn đã 30 năm tuổi
Lee Vinsel, một phó giáo sư tại Virginia Tech (Mỹ), người nghiên cứu về việc bảo trì và sửa chữa công nghệ cũ, nhận định: "Theo một cách nào đó, Windows chính là cơ sở hạ tầng tối thượng. Đó là lý do tại sao Bill Gates lại giàu đến vậy. Hệ thống của họ được xây dựng trong mọi thứ xung quanh chúng ta, và việc chúng ta có vô số ví dụ cổ xưa này chính là câu chuyện về thành công tổng thể của công ty. Đó là điều kỳ diệu về Microsoft. Trong một thời gian dài, Windows đơn giản là cách bạn hoàn thành công việc."
Thật vậy, ngay cả khi bạn là một người dùng Apple trung thành, bạn có thể vẫn đang tương tác với các hệ thống Windows cổ điển hàng ngày mà không hề hay biết.
Từ máy ATM đến hệ thống điều khiển tàu hỏa
Elvis Montiero, một kỹ thuật viên ATM tại Newark, New Jersey (Mỹ), cho biết: "Nhiều máy ATM vẫn hoạt động trên các hệ thống Windows cũ, bao gồm Windows XP và thậm chí cả Windows NT," một hệ điều hành ra mắt từ năm 1993. Microsoft đã kết thúc hỗ trợ chính thức cho Windows XP vào năm 2014, nhưng Montiero nói rằng nhiều ATM vẫn dựa vào các hệ thống "nguyên thủy" này nhờ vào độ tin cậy, tính ổn định và sự tích hợp sâu rộng với cơ sở hạ tầng ngân hàng. "Thách thức với việc nâng cấp những chiếc máy này nằm ở chi phí cao liên quan đến khả năng tương thích phần cứng, tuân thủ quy định và nhu cầu viết lại phần mềm ATM độc quyền," ông giải thích.
Những người sử dụng các thiết bị cũ, như thợ mộc Scott Carlson, có thể bị mắc kẹt khi sử dụng phần mềm và máy tính từ thời máy móc của họ được chế tạo.
Không chỉ trong lĩnh vực tài chính, những ứng dụng bất ngờ của các sản phẩm Microsoft cũ kỹ còn ẩn mình trong cuộc sống hàng ngày. Năm 2024, một vụ việc đã gây xôn xao trên mạng Internet ở Đức. Nó bắt đầu từ một tin tuyển dụng của Deutsche Bahn, dịch vụ đường sắt quốc gia. Vị trí cần tuyển là quản trị viên hệ thống CNTT, người sẽ bảo trì hệ thống hiển thị trong cabin lái tàu trên các chuyến tàu cao tốc và tàu khu vực. Vấn đề nằm ở yêu cầu năng lực: ứng viên phải có chuyên môn về Windows 3.11 và MS-DOS – các hệ thống lần lượt ra mắt cách đây 32 và 44 năm. Điều này có nghĩa là ở một số vùng của Đức, việc đi lại hàng ngày phụ thuộc vào các hệ điều hành còn già hơn cả nhiều hành khách.
Một phát ngôn viên của Deutsche Bahn cho biết điều này là bình thường: "Các đoàn tàu của chúng tôi có tuổi thọ dài và hoạt động tới 30 năm hoặc hơn." Dù Deutsche Bahn thường xuyên hiện đại hóa tàu, các hệ thống đáp ứng tiêu chuẩn an toàn và chứng tỏ được sự ổn định thường được giữ lại. "Windows 3.11 cũng chỉ được sử dụng độc quyền trên một số ít tàu cho mục đích hiển thị mà thôi."
Tình trạng tương tự cũng xảy ra ở Mỹ. Ví dụ, các đoàn tàu trong hệ thống đường sắt nhẹ Muni Metro của San Francisco sẽ không khởi động vào buổi sáng cho đến khi có người cắm một chiếc đĩa mềm vào máy tính để tải phần mềm DOS cho Hệ thống Kiểm soát Tàu Tự động (ATCS) của đường sắt. Năm ngoái, Cơ quan Giao thông Thành phố San Francisco (SFMTA) đã công bố kế hoạch loại bỏ hệ thống này trong thập kỷ tới, nhưng đến hôm nay, những chiếc đĩa mềm vẫn tiếp tục "sống".
Một số người không có lựa chọn nào khác ngoài việc sử dụng máy tính cũ. Những người khác lại trân trọng chúng
Phần cứng chuyên dụng và "nỗi khổ" người dùng
Trong một căn phòng sáng sủa ở San Diego, California, John Watts, người chuyên xử lý in ấn cao cấp cho các nhiếp ảnh gia nghệ thuật, vẫn đang vận hành hai trong số những chiếc máy in lớn nhất bạn từng thấy. Mỗi chiếc được kết nối với các máy chủ chạy Windows 2000. Đó là những chiếc máy in LightJet khổng lồ, sử dụng ánh sáng thay vì mực để in trên giấy ảnh khổ lớn, cho ra những bức ảnh với chất lượng vô song. Đã ngừng sản xuất từ lâu, số ít LightJet còn lại phụ thuộc vào các hệ điều hành Windows tồn tại khi chúng được bán ra. "Một thời gian trước, chúng tôi đã xem xét việc nâng cấp một trong các máy tính lên Windows Vista. Tính toán chi phí mua giấy phép mới cho tất cả phần mềm đã lên tới 50.000 hoặc 60.000 USD," Watts nói. "Tôi không thể chịu nổi máy Windows," ông thừa nhận, "nhưng tôi bị mắc kẹt với chúng."
Đó là tình thế tiến thoái lưỡng nan phổ biến với phần cứng chuyên dụng. Scott Carlson, một thợ mộc ở Los Angeles, cũng chìm đắm trong thế giới Microsoft nhờ các máy CNC – công cụ robot cắt hoặc tạo hình gỗ và các vật liệu khác dựa trên chỉ dẫn từ máy tính. "Cỗ máy chủ lực của chúng tôi chạy trên Windows XP vì nó cũ hơn. Thứ đó đúng là một 'cỗ xe tăng'," Carlson nói, nhưng không thể nói điều tương tự về hệ điều hành. "Chúng tôi thực sự đã phải gửi máy tính về để làm lại hoàn toàn vài năm trước vì XP ngày càng gặp nhiều lỗi. Nó gần như là một 'cục gạch'."
Nửa thế kỷ sau, mã cũ của Microsoft vẫn ám ảnh thang máy, máy ATM, hệ thống giao thông công cộng và nhiều nơi khác
Đối với những người phải sử dụng công nghệ cũ này, cuộc sống có thể trở nên tẻ nhạt. Trong bốn năm, bác sĩ tâm thần Eric Zabriskie mỗi ngày đến làm việc tại Bộ Cựu chiến binh Hoa Kỳ (VA) và bắt đầu ngày mới bằng việc chờ đợi máy tính khởi động. "Tôi phải đến phòng khám sớm vì đôi khi mất tới 15 phút chỉ để đăng nhập vào máy tính," Zabriskie nói. "Một khi đã vào được, bạn cố gắng không bao giờ đăng xuất. Tôi phải giữ nó hoạt động bằng mọi giá. Nó chậm một cách khủng khiếp."
Hầu hết các cơ sở y tế của VA quản lý hồ sơ sức khỏe bằng bộ công cụ CPRS ra mắt năm 1997, hoạt động trên một hệ thống thậm chí còn cũ hơn tên là VistA (ra mắt năm 1985, ban đầu xây dựng trên MS-DOS). VA hiện đang ở lần thử thứ tư để đại tu hệ thống này. Zabriskie mô tả CPRS là "100% văn bản, toàn chữ hoa... trông như một trình soạn thảo văn bản từ những năm 90. Giống như học cách sử dụng một chiếc ô tô cũ. Bạn phải ghi nhớ tất cả các lệnh này, và bạn luôn gặp lỗi. Việc gì đó đáng lẽ chỉ mất một phút cuối cùng lại mất nửa giờ vì bạn quên gõ một dấu gạch ngang ở đâu đó."
Tại sao những hệ thống "cổ lỗ sĩ" vẫn tồn tại?
Theo M Scott Ford, một nhà phát triển phần mềm chuyên cập nhật các hệ thống cũ, thủ phạm chính thường là "bảo trì trì hoãn". "Các tổ chức dồn hết sự chú ý vào việc thêm các tính năng mới thay vì đầu tư nguồn lực đó vào việc cải thiện những điều cơ bản của những gì đã tồn tại," Ford nói, điều này cho phép sự phụ thuộc vào công nghệ cũ tích tụ theo thời gian.
Lee Vinsel bổ sung rằng, đôi khi, các cơ sở chính phủ đặc biệt giữ lại phần mềm cũ vì sự đơn giản của nó giúp việc duy trì an ninh dễ dàng hơn. "Nhưng có đủ loại cơ hội thất bại ở đây, đặc biệt khi bạn có các hệ thống ngày càng phức tạp được kết nối với Internet và các công ty ngừng hỗ trợ phần mềm cũ. An ninh mạng là một mối lo ngại lớn xung quanh vấn đề này."
Giáo sư Dene Grigar cho biết một số tác phẩm nghệ thuật kỹ thuật số chỉ có thể thực sự được trải nghiệm trên máy tính mà ban đầu nó được tạo ra
Tuy nhiên, trong một số trường hợp, máy tính cũ lại là một niềm đam mê. Tại Mỹ, Giáo sư Dene Grigar, giám đốc Phòng thí nghiệm Văn học Điện tử tại Đại học Bang Washington, Vancouver, dành cả ngày trong một căn phòng đầy những chiếc máy tính cổ điển (và vẫn hoạt động tốt) có niên đại từ năm 1977. Bà cống hiến cho việc bảo tồn nghệ thuật số sơ khai, từ trò chơi điện tử đến các tạp chí Instagram. "Ngay khi mọi người có máy tính trong tay, họ bắt đầu làm nghệ thuật," Grigar nói. Bà cho rằng nhiều tác phẩm chỉ có thể được trải nghiệm một cách trọn vẹn trên phần cứng gốc mà chúng được tạo ra.
Sự khác biệt trong chiến lược của Microsoft so với Apple cũng góp phần vào sự tồn tại dai dẳng của máy Windows cũ. Apple chủ yếu yêu cầu người dùng mua máy Mac nếu muốn dùng phần mềm Mac và khá "mạnh tay" trong việc loại bỏ sản phẩm cũ. Ngược lại, "Microsoft chọn cách cho phép các tổ chức tận dụng phần cứng họ đã có và thay vào đó theo đuổi họ để mua giấy phép phần mềm. Họ cũng có xu hướng hỗ trợ phần mềm đó trong một thời gian rất dài," Ford nói. Cách tiếp cận này đã mang lại cho Microsoft một lợi thế lớn trong việc đảm bảo khách hàng doanh nghiệp. Và đó là một phần lý do tại sao những chiếc máy Windows cũ này vẫn tồn tại rất lâu. "Microsoft đơn giản là thứ bạn bị mắc kẹt cùng."
Bóng ma Windows cũ trong thế giới hiện đại
Trong một thế giới công nghệ không ngừng tiến về phía trước, nơi Microsoft kỷ niệm 50 năm thành lập và đặt cược hàng tỷ đô la vào Trí tuệ Nhân tạo (AI) để định hình tương lai điện toán, có một thực tế đáng kinh ngạc: vô số hệ thống và con người vẫn đang "mắc kẹt" với những phần mềm và thiết bị Windows đã hàng chục năm tuổi.
Câu chuyện bắt đầu từ một trải nghiệm cá nhân của tác giả Thomas Germain (người viết bài gốc trên The Verge). Trên đường đến một cuộc hẹn khám bệnh tại một bệnh viện hiện đại ở New York, anh bắt gặp một thông báo lỗi từ Windows XP – hệ điều hành ra mắt gần một phần tư thế kỷ trước – trên màn hình gắn trong thang máy. Một hình ảnh thoáng qua về lịch sử điện toán, hiện hữu giữa những cỗ máy tối tân.
Vui lòng đợi… hệ điều hành của bạn đã 30 năm tuổi
Lee Vinsel, một phó giáo sư tại Virginia Tech (Mỹ), người nghiên cứu về việc bảo trì và sửa chữa công nghệ cũ, nhận định: "Theo một cách nào đó, Windows chính là cơ sở hạ tầng tối thượng. Đó là lý do tại sao Bill Gates lại giàu đến vậy. Hệ thống của họ được xây dựng trong mọi thứ xung quanh chúng ta, và việc chúng ta có vô số ví dụ cổ xưa này chính là câu chuyện về thành công tổng thể của công ty. Đó là điều kỳ diệu về Microsoft. Trong một thời gian dài, Windows đơn giản là cách bạn hoàn thành công việc."
Thật vậy, ngay cả khi bạn là một người dùng Apple trung thành, bạn có thể vẫn đang tương tác với các hệ thống Windows cổ điển hàng ngày mà không hề hay biết.
Từ máy ATM đến hệ thống điều khiển tàu hỏa
Elvis Montiero, một kỹ thuật viên ATM tại Newark, New Jersey (Mỹ), cho biết: "Nhiều máy ATM vẫn hoạt động trên các hệ thống Windows cũ, bao gồm Windows XP và thậm chí cả Windows NT," một hệ điều hành ra mắt từ năm 1993. Microsoft đã kết thúc hỗ trợ chính thức cho Windows XP vào năm 2014, nhưng Montiero nói rằng nhiều ATM vẫn dựa vào các hệ thống "nguyên thủy" này nhờ vào độ tin cậy, tính ổn định và sự tích hợp sâu rộng với cơ sở hạ tầng ngân hàng. "Thách thức với việc nâng cấp những chiếc máy này nằm ở chi phí cao liên quan đến khả năng tương thích phần cứng, tuân thủ quy định và nhu cầu viết lại phần mềm ATM độc quyền," ông giải thích.
Những người sử dụng các thiết bị cũ, như thợ mộc Scott Carlson, có thể bị mắc kẹt khi sử dụng phần mềm và máy tính từ thời máy móc của họ được chế tạo.
Không chỉ trong lĩnh vực tài chính, những ứng dụng bất ngờ của các sản phẩm Microsoft cũ kỹ còn ẩn mình trong cuộc sống hàng ngày. Năm 2024, một vụ việc đã gây xôn xao trên mạng Internet ở Đức. Nó bắt đầu từ một tin tuyển dụng của Deutsche Bahn, dịch vụ đường sắt quốc gia. Vị trí cần tuyển là quản trị viên hệ thống CNTT, người sẽ bảo trì hệ thống hiển thị trong cabin lái tàu trên các chuyến tàu cao tốc và tàu khu vực. Vấn đề nằm ở yêu cầu năng lực: ứng viên phải có chuyên môn về Windows 3.11 và MS-DOS – các hệ thống lần lượt ra mắt cách đây 32 và 44 năm. Điều này có nghĩa là ở một số vùng của Đức, việc đi lại hàng ngày phụ thuộc vào các hệ điều hành còn già hơn cả nhiều hành khách.
Một phát ngôn viên của Deutsche Bahn cho biết điều này là bình thường: "Các đoàn tàu của chúng tôi có tuổi thọ dài và hoạt động tới 30 năm hoặc hơn." Dù Deutsche Bahn thường xuyên hiện đại hóa tàu, các hệ thống đáp ứng tiêu chuẩn an toàn và chứng tỏ được sự ổn định thường được giữ lại. "Windows 3.11 cũng chỉ được sử dụng độc quyền trên một số ít tàu cho mục đích hiển thị mà thôi."
Tình trạng tương tự cũng xảy ra ở Mỹ. Ví dụ, các đoàn tàu trong hệ thống đường sắt nhẹ Muni Metro của San Francisco sẽ không khởi động vào buổi sáng cho đến khi có người cắm một chiếc đĩa mềm vào máy tính để tải phần mềm DOS cho Hệ thống Kiểm soát Tàu Tự động (ATCS) của đường sắt. Năm ngoái, Cơ quan Giao thông Thành phố San Francisco (SFMTA) đã công bố kế hoạch loại bỏ hệ thống này trong thập kỷ tới, nhưng đến hôm nay, những chiếc đĩa mềm vẫn tiếp tục "sống".
Một số người không có lựa chọn nào khác ngoài việc sử dụng máy tính cũ. Những người khác lại trân trọng chúng
Phần cứng chuyên dụng và "nỗi khổ" người dùng
Trong một căn phòng sáng sủa ở San Diego, California, John Watts, người chuyên xử lý in ấn cao cấp cho các nhiếp ảnh gia nghệ thuật, vẫn đang vận hành hai trong số những chiếc máy in lớn nhất bạn từng thấy. Mỗi chiếc được kết nối với các máy chủ chạy Windows 2000. Đó là những chiếc máy in LightJet khổng lồ, sử dụng ánh sáng thay vì mực để in trên giấy ảnh khổ lớn, cho ra những bức ảnh với chất lượng vô song. Đã ngừng sản xuất từ lâu, số ít LightJet còn lại phụ thuộc vào các hệ điều hành Windows tồn tại khi chúng được bán ra. "Một thời gian trước, chúng tôi đã xem xét việc nâng cấp một trong các máy tính lên Windows Vista. Tính toán chi phí mua giấy phép mới cho tất cả phần mềm đã lên tới 50.000 hoặc 60.000 USD," Watts nói. "Tôi không thể chịu nổi máy Windows," ông thừa nhận, "nhưng tôi bị mắc kẹt với chúng."
Đó là tình thế tiến thoái lưỡng nan phổ biến với phần cứng chuyên dụng. Scott Carlson, một thợ mộc ở Los Angeles, cũng chìm đắm trong thế giới Microsoft nhờ các máy CNC – công cụ robot cắt hoặc tạo hình gỗ và các vật liệu khác dựa trên chỉ dẫn từ máy tính. "Cỗ máy chủ lực của chúng tôi chạy trên Windows XP vì nó cũ hơn. Thứ đó đúng là một 'cỗ xe tăng'," Carlson nói, nhưng không thể nói điều tương tự về hệ điều hành. "Chúng tôi thực sự đã phải gửi máy tính về để làm lại hoàn toàn vài năm trước vì XP ngày càng gặp nhiều lỗi. Nó gần như là một 'cục gạch'."
Nửa thế kỷ sau, mã cũ của Microsoft vẫn ám ảnh thang máy, máy ATM, hệ thống giao thông công cộng và nhiều nơi khác
Đối với những người phải sử dụng công nghệ cũ này, cuộc sống có thể trở nên tẻ nhạt. Trong bốn năm, bác sĩ tâm thần Eric Zabriskie mỗi ngày đến làm việc tại Bộ Cựu chiến binh Hoa Kỳ (VA) và bắt đầu ngày mới bằng việc chờ đợi máy tính khởi động. "Tôi phải đến phòng khám sớm vì đôi khi mất tới 15 phút chỉ để đăng nhập vào máy tính," Zabriskie nói. "Một khi đã vào được, bạn cố gắng không bao giờ đăng xuất. Tôi phải giữ nó hoạt động bằng mọi giá. Nó chậm một cách khủng khiếp."
Hầu hết các cơ sở y tế của VA quản lý hồ sơ sức khỏe bằng bộ công cụ CPRS ra mắt năm 1997, hoạt động trên một hệ thống thậm chí còn cũ hơn tên là VistA (ra mắt năm 1985, ban đầu xây dựng trên MS-DOS). VA hiện đang ở lần thử thứ tư để đại tu hệ thống này. Zabriskie mô tả CPRS là "100% văn bản, toàn chữ hoa... trông như một trình soạn thảo văn bản từ những năm 90. Giống như học cách sử dụng một chiếc ô tô cũ. Bạn phải ghi nhớ tất cả các lệnh này, và bạn luôn gặp lỗi. Việc gì đó đáng lẽ chỉ mất một phút cuối cùng lại mất nửa giờ vì bạn quên gõ một dấu gạch ngang ở đâu đó."
Tại sao những hệ thống "cổ lỗ sĩ" vẫn tồn tại?
Theo M Scott Ford, một nhà phát triển phần mềm chuyên cập nhật các hệ thống cũ, thủ phạm chính thường là "bảo trì trì hoãn". "Các tổ chức dồn hết sự chú ý vào việc thêm các tính năng mới thay vì đầu tư nguồn lực đó vào việc cải thiện những điều cơ bản của những gì đã tồn tại," Ford nói, điều này cho phép sự phụ thuộc vào công nghệ cũ tích tụ theo thời gian.
Lee Vinsel bổ sung rằng, đôi khi, các cơ sở chính phủ đặc biệt giữ lại phần mềm cũ vì sự đơn giản của nó giúp việc duy trì an ninh dễ dàng hơn. "Nhưng có đủ loại cơ hội thất bại ở đây, đặc biệt khi bạn có các hệ thống ngày càng phức tạp được kết nối với Internet và các công ty ngừng hỗ trợ phần mềm cũ. An ninh mạng là một mối lo ngại lớn xung quanh vấn đề này."
Giáo sư Dene Grigar cho biết một số tác phẩm nghệ thuật kỹ thuật số chỉ có thể thực sự được trải nghiệm trên máy tính mà ban đầu nó được tạo ra
Tuy nhiên, trong một số trường hợp, máy tính cũ lại là một niềm đam mê. Tại Mỹ, Giáo sư Dene Grigar, giám đốc Phòng thí nghiệm Văn học Điện tử tại Đại học Bang Washington, Vancouver, dành cả ngày trong một căn phòng đầy những chiếc máy tính cổ điển (và vẫn hoạt động tốt) có niên đại từ năm 1977. Bà cống hiến cho việc bảo tồn nghệ thuật số sơ khai, từ trò chơi điện tử đến các tạp chí Instagram. "Ngay khi mọi người có máy tính trong tay, họ bắt đầu làm nghệ thuật," Grigar nói. Bà cho rằng nhiều tác phẩm chỉ có thể được trải nghiệm một cách trọn vẹn trên phần cứng gốc mà chúng được tạo ra.
Sự khác biệt trong chiến lược của Microsoft so với Apple cũng góp phần vào sự tồn tại dai dẳng của máy Windows cũ. Apple chủ yếu yêu cầu người dùng mua máy Mac nếu muốn dùng phần mềm Mac và khá "mạnh tay" trong việc loại bỏ sản phẩm cũ. Ngược lại, "Microsoft chọn cách cho phép các tổ chức tận dụng phần cứng họ đã có và thay vào đó theo đuổi họ để mua giấy phép phần mềm. Họ cũng có xu hướng hỗ trợ phần mềm đó trong một thời gian rất dài," Ford nói. Cách tiếp cận này đã mang lại cho Microsoft một lợi thế lớn trong việc đảm bảo khách hàng doanh nghiệp. Và đó là một phần lý do tại sao những chiếc máy Windows cũ này vẫn tồn tại rất lâu. "Microsoft đơn giản là thứ bạn bị mắc kẹt cùng."
