Hail the Judge
Ta chơi xong không trả tiền, vậy đâu có gọi là bán
Nhật Bản nổi tiếng với hiến pháp hòa bình, giờ đây đang đặt mục tiêu vào thị trường xuất khẩu vũ khí toàn cầu. Động thái này đánh dấu một sự thay đổi rõ rệt trong chính sách quốc phòng của đất nước, vốn từ trước đến nay chủ yếu tập trung vào việc đáp ứng nhu cầu của Lực lượng Phòng vệ Nhật Bản (JSDF).
Bộ trưởng Quốc phòng Gen Nakatani vào đầu tháng này đã nói với Nikkei rằng ông muốn thúc đẩy xuất khẩu quốc phòng của Nhật Bản. Thủ tướng Shigeru Ishiba cũng đã phát tín hiệu về việc tập trung mạnh mẽ hơn vào lĩnh vực quốc phòng và trở thành thủ tướng đương nhiệm đầu tiên tham dự DSEI Japan, triển lãm quốc phòng lớn nhất của đất nước.
Mặc dù sự thay đổi lập trường này diễn ra vào thời điểm chi tiêu quốc phòng toàn cầu đang gia tăng, các chuyên gia nói với CNBC rằng động cơ của Nhật Bản liên quan nhiều hơn đến những lo ngại về an ninh của chính mình hơn là việc thu lợi từ sự gia tăng nhu cầu vũ khí toàn cầu.
Lý do lớn nhất đằng sau sự thay đổi này là nhằm thắt chặt quan hệ và tăng cường khả năng tương tác của lực lượng Nhật Bản với các đồng minh và đối tác, nhà nghiên cứu Rintaro Inoue tại Viện Địa Kinh tế, một tổ chức tư vấn có trụ sở tại Tokyo, cho biết. Bằng cách xuất khẩu vũ khí ra nước ngoài, một quốc gia có thể cải thiện khả năng tương tác với các bên mua thông qua việc tiêu chuẩn hóa quy trình bảo trì phần cứng và tạo cơ hội huấn luyện chung.
"Lý do này là trụ cột chính sau khi Thủ tướng [Shinzo] Abe đưa ra khái niệm 'đóng góp chủ động cho hòa bình' vào năm 2013, nhằm mục đích tăng cường hợp tác với các nước phương Tây khác trong lĩnh vực này, và đặc biệt là trong các lĩnh vực an ninh," ông nói. Khi cố Thủ tướng Abe còn tại vị, ông đã lãnh đạo các nỗ lực sửa đổi việc giải thích Điều 9 của hiến pháp Nhật Bản để cho phép JSDF đóng góp tích cực hơn vào các nỗ lực gìn giữ hòa bình quốc tế và bảo vệ các đồng minh.
Nhật Bản cũng muốn phát triển cơ sở công nghiệp quốc phòng trong nước, vốn ở trong "tình trạng rất yếu kém" trước khi nước này chuyển sang tăng ngân sách quốc phòng vào năm 2022. Xuất khẩu sẽ cho phép Nhật Bản đạt được quy mô kinh tế cần thiết để làm cho sản xuất trong nước trở nên khả thi hơn. Thay vì đầu tư vào cơ sở quốc phòng trong nước, Nhật Bản phần lớn đã mua vũ khí từ Hoa Kỳ, chẳng hạn máy bay chiến đấu F-35 và hệ thống radar SPY-7.
"Điều này đã tạo ra một tình huống nghiêm trọng trong ngành công nghiệp quốc phòng có trụ sở tại Nhật Bản, một số công ty đã rời bỏ ngành đặc biệt là trong chuỗi cung ứng," ông Inoue nói. Năm 2023, có hơn 100 công ty được báo cáo đã rời bỏ ngành công nghiệp quốc phòng trong 20 năm qua.
Bà Naoko Aoki, một nhà khoa học chính trị tại tổ chức tư vấn chính sách RAND có trụ sở tại Hoa Kỳ, cho biết các công ty quốc phòng Nhật Bản theo truyền thống hoạt động với nhu cầu trong nước hạn chế từ JSDF. Việc có thể xuất khẩu các mặt hàng quốc phòng có nghĩa là các công ty sẽ có một cơ sở khách hàng lớn hơn, giúp họ phát triển năng lực sản xuất, giảm chi phí và có sự linh hoạt hơn.
"Ngay cả khi JSDF cần nhiều hơn, ví dụ như đạn dược, các công ty này sẽ không mặn mà đầu tư vào các cơ sở mới để sản xuất nhiều hơn, nếu họ nghĩ rằng đó chỉ là một yêu cầu một lần. Tuy nhiên, nếu có nhu cầu ổn định hơn ở mức cao hơn, họ có thể biện minh cho việc đầu tư," bà Aoki nói.
Tính đến năm 2024, xuất khẩu vũ khí của Nhật Bản ở mức 21 triệu TIV (Trend-Indicator Value - Giá trị Chỉ số Xu hướng, một thước đo khối lượng chuyển giao vũ khí thông thường chính trên toàn cầu) – chỉ chiếm 0,1% tổng kim ngạch xuất khẩu vũ khí toàn cầu – theo Viện Nghiên cứu Hòa bình Quốc tế Stockholm (SIPRI). Để so sánh, nước láng giềng Hàn Quốc đã xuất khẩu 936 triệu TIV vào năm 2024, chiếm 3,3% tổng kim ngạch xuất khẩu vũ khí toàn cầu. Trong khi TIV của Trung Quốc, nhà xuất khẩu vũ khí lớn nhất châu Á từ năm 2020-2024, ở mức 1,13 tỷ chiếm 3,9% tổng lượng hàng vận chuyển toàn cầu.
Quốc phòng là một lĩnh vực tăng trưởng hấp dẫn, theo nhà đầu tư kỳ cựu David Roche, chiến lược gia tại Quantum Strategy. "Nhu cầu sẽ vượt cung trong một thập kỷ," ông nói. Vì vậy, việc xây dựng năng lực trong nước là vô cùng quan trọng. Ông Roche cho biết nếu các quốc gia như Nhật Bản vẫn phụ thuộc vào Hoa Kỳ, cách tiếp cận mang tính giao dịch hơn của chính quyền Trump sẽ buộc họ phải trả nhiều hơn cho việc tự vệ của mình, hoặc cho các thiết bị quốc phòng do Hoa Kỳ cung cấp.
Ông Roche chỉ ra bài phát biểu của Bộ trưởng Quốc phòng Hoa Kỳ Pete Hegseth tại Đối thoại Shangri-La 2025 vào đầu tháng này: "Chúng tôi yêu cầu – và thực sự, chúng tôi nhấn mạnh – rằng các đồng minh và đối tác của chúng tôi phải thực hiện phần việc của mình về quốc phòng... Các thành viên NATO đang cam kết chi 5% GDP cho quốc phòng, ngay cả Đức."
"Vì vậy, việc các quốc gia ở châu Âu làm điều đó trong khi các đồng minh chủ chốt ở châu Á chi ít hơn cho quốc phòng trước 1 mối đe dọa thậm chí còn ghê gớm hơn, chưa kể đến Triều Tiên, là điều vô lý," ông Hegseth nói thêm. "Nếu họ không tin tưởng Hoa Kỳ sẽ tôn trọng các cam kết hiệp ước của mình, thì các quốc gia riêng lẻ phải đảm bảo an ninh của chính mình và chi rất nhiều tiền để làm điều đó," ông Roche nói.
Nhật Bản vào năm 1967 đã thông qua "Ba Nguyên tắc về Xuất khẩu Vũ khí" hạn chế xuất khẩu vũ khí, và sau đó đã mở rộng các nguyên tắc đó thành một lệnh cấm xuất khẩu vũ khí gần như toàn diện, ngoại trừ việc chuyển giao công nghệ quân sự cho Hoa Kỳ.
Nước này đã nới lỏng lập trường này dưới thời ông Abe, và cựu Thủ tướng Fumio Kishida đã nới lỏng các biện pháp hạn chế hơn nữa vào năm 2023. Những thay đổi gần đây nhất cho phép các thiết bị quốc phòng được sản xuất tại Nhật Bản theo giấy phép từ các công ty quốc phòng nước ngoài, bao gồm cả thành phẩm, được xuất khẩu sang quốc gia cấp phép và từ đó sang các nước thứ ba. Ví dụ, Nhật Bản vào cuối năm 2023 đã đồng ý sản xuất – theo giấy phép – và xuất khẩu tên lửa đánh chặn Patriot cho Hoa Kỳ, kho dự trữ của nước này đã cạn kiệt sau khi cung cấp những tên lửa này cho Ukraine.
Nước láng giềng Hàn Quốc đã chứng kiến sự quan tâm ngày càng tăng của toàn cầu đối với ngành công nghiệp vũ khí của mình và đang cố gắng trở thành một nhà cung cấp vũ khí lớn trên toàn cầu. Liệu Nhật Bản có thể cạnh tranh được không? Các chuyên gia có những ý kiến khác nhau.
Ông Roche nói rằng Nhật Bản có kiến thức, kỹ năng và công nghệ để trở thành một nhà cung cấp vũ khí lớn, nhưng ông Inoue của IOG cảnh báo rằng Nhật Bản có thể phải đối mặt với các vấn đề sản xuất do dân số giảm và tỷ lệ người cao tuổi ngày càng tăng. "Tôi nghĩ rất khó để Nhật Bản một lần nữa tập trung vào các công việc sản xuất," ông nói.
Bà Aoki của RAND chỉ ra các quy định vẫn còn nghiêm ngặt. "Nhật Bản có năng lực kỹ thuật để làm nhiều việc," nhưng do các quy định xuất khẩu vẫn còn khắt khe, nước này sẽ sử dụng xuất khẩu chủ yếu như một công cụ để tăng cường cơ sở công nghiệp quốc phòng và quan hệ quốc phòng với các quốc gia cùng chí hướng, đặc biệt là Hoa Kỳ.
Sự thay đổi trong chính sách quốc phòng của Nhật Bản là một bước đi quan trọng, phản ánh những thay đổi trong môi trường an ninh khu vực và toàn cầu. Tuy nhiên, con đường để Nhật Bản trở thành một nhà xuất khẩu vũ khí lớn vẫn còn nhiều thách thức, đòi hỏi sự đầu tư mạnh mẽ, cải cách quy định và khả năng thích ứng với những biến động của thị trường.
Bộ trưởng Quốc phòng Gen Nakatani vào đầu tháng này đã nói với Nikkei rằng ông muốn thúc đẩy xuất khẩu quốc phòng của Nhật Bản. Thủ tướng Shigeru Ishiba cũng đã phát tín hiệu về việc tập trung mạnh mẽ hơn vào lĩnh vực quốc phòng và trở thành thủ tướng đương nhiệm đầu tiên tham dự DSEI Japan, triển lãm quốc phòng lớn nhất của đất nước.
Mặc dù sự thay đổi lập trường này diễn ra vào thời điểm chi tiêu quốc phòng toàn cầu đang gia tăng, các chuyên gia nói với CNBC rằng động cơ của Nhật Bản liên quan nhiều hơn đến những lo ngại về an ninh của chính mình hơn là việc thu lợi từ sự gia tăng nhu cầu vũ khí toàn cầu.
Động lực thay đổi
Lý do lớn nhất đằng sau sự thay đổi này là nhằm thắt chặt quan hệ và tăng cường khả năng tương tác của lực lượng Nhật Bản với các đồng minh và đối tác, nhà nghiên cứu Rintaro Inoue tại Viện Địa Kinh tế, một tổ chức tư vấn có trụ sở tại Tokyo, cho biết. Bằng cách xuất khẩu vũ khí ra nước ngoài, một quốc gia có thể cải thiện khả năng tương tác với các bên mua thông qua việc tiêu chuẩn hóa quy trình bảo trì phần cứng và tạo cơ hội huấn luyện chung.
"Lý do này là trụ cột chính sau khi Thủ tướng [Shinzo] Abe đưa ra khái niệm 'đóng góp chủ động cho hòa bình' vào năm 2013, nhằm mục đích tăng cường hợp tác với các nước phương Tây khác trong lĩnh vực này, và đặc biệt là trong các lĩnh vực an ninh," ông nói. Khi cố Thủ tướng Abe còn tại vị, ông đã lãnh đạo các nỗ lực sửa đổi việc giải thích Điều 9 của hiến pháp Nhật Bản để cho phép JSDF đóng góp tích cực hơn vào các nỗ lực gìn giữ hòa bình quốc tế và bảo vệ các đồng minh.
Nhật Bản cũng muốn phát triển cơ sở công nghiệp quốc phòng trong nước, vốn ở trong "tình trạng rất yếu kém" trước khi nước này chuyển sang tăng ngân sách quốc phòng vào năm 2022. Xuất khẩu sẽ cho phép Nhật Bản đạt được quy mô kinh tế cần thiết để làm cho sản xuất trong nước trở nên khả thi hơn. Thay vì đầu tư vào cơ sở quốc phòng trong nước, Nhật Bản phần lớn đã mua vũ khí từ Hoa Kỳ, chẳng hạn máy bay chiến đấu F-35 và hệ thống radar SPY-7.
"Điều này đã tạo ra một tình huống nghiêm trọng trong ngành công nghiệp quốc phòng có trụ sở tại Nhật Bản, một số công ty đã rời bỏ ngành đặc biệt là trong chuỗi cung ứng," ông Inoue nói. Năm 2023, có hơn 100 công ty được báo cáo đã rời bỏ ngành công nghiệp quốc phòng trong 20 năm qua.
Bà Naoko Aoki, một nhà khoa học chính trị tại tổ chức tư vấn chính sách RAND có trụ sở tại Hoa Kỳ, cho biết các công ty quốc phòng Nhật Bản theo truyền thống hoạt động với nhu cầu trong nước hạn chế từ JSDF. Việc có thể xuất khẩu các mặt hàng quốc phòng có nghĩa là các công ty sẽ có một cơ sở khách hàng lớn hơn, giúp họ phát triển năng lực sản xuất, giảm chi phí và có sự linh hoạt hơn.
"Ngay cả khi JSDF cần nhiều hơn, ví dụ như đạn dược, các công ty này sẽ không mặn mà đầu tư vào các cơ sở mới để sản xuất nhiều hơn, nếu họ nghĩ rằng đó chỉ là một yêu cầu một lần. Tuy nhiên, nếu có nhu cầu ổn định hơn ở mức cao hơn, họ có thể biện minh cho việc đầu tư," bà Aoki nói.
Hiện trạng xuất khẩu vũ khí của Nhật Bản
Tính đến năm 2024, xuất khẩu vũ khí của Nhật Bản ở mức 21 triệu TIV (Trend-Indicator Value - Giá trị Chỉ số Xu hướng, một thước đo khối lượng chuyển giao vũ khí thông thường chính trên toàn cầu) – chỉ chiếm 0,1% tổng kim ngạch xuất khẩu vũ khí toàn cầu – theo Viện Nghiên cứu Hòa bình Quốc tế Stockholm (SIPRI). Để so sánh, nước láng giềng Hàn Quốc đã xuất khẩu 936 triệu TIV vào năm 2024, chiếm 3,3% tổng kim ngạch xuất khẩu vũ khí toàn cầu. Trong khi TIV của Trung Quốc, nhà xuất khẩu vũ khí lớn nhất châu Á từ năm 2020-2024, ở mức 1,13 tỷ chiếm 3,9% tổng lượng hàng vận chuyển toàn cầu.
Quốc phòng là một lĩnh vực tăng trưởng hấp dẫn, theo nhà đầu tư kỳ cựu David Roche, chiến lược gia tại Quantum Strategy. "Nhu cầu sẽ vượt cung trong một thập kỷ," ông nói. Vì vậy, việc xây dựng năng lực trong nước là vô cùng quan trọng. Ông Roche cho biết nếu các quốc gia như Nhật Bản vẫn phụ thuộc vào Hoa Kỳ, cách tiếp cận mang tính giao dịch hơn của chính quyền Trump sẽ buộc họ phải trả nhiều hơn cho việc tự vệ của mình, hoặc cho các thiết bị quốc phòng do Hoa Kỳ cung cấp.
Ông Roche chỉ ra bài phát biểu của Bộ trưởng Quốc phòng Hoa Kỳ Pete Hegseth tại Đối thoại Shangri-La 2025 vào đầu tháng này: "Chúng tôi yêu cầu – và thực sự, chúng tôi nhấn mạnh – rằng các đồng minh và đối tác của chúng tôi phải thực hiện phần việc của mình về quốc phòng... Các thành viên NATO đang cam kết chi 5% GDP cho quốc phòng, ngay cả Đức."
"Vì vậy, việc các quốc gia ở châu Âu làm điều đó trong khi các đồng minh chủ chốt ở châu Á chi ít hơn cho quốc phòng trước 1 mối đe dọa thậm chí còn ghê gớm hơn, chưa kể đến Triều Tiên, là điều vô lý," ông Hegseth nói thêm. "Nếu họ không tin tưởng Hoa Kỳ sẽ tôn trọng các cam kết hiệp ước của mình, thì các quốc gia riêng lẻ phải đảm bảo an ninh của chính mình và chi rất nhiều tiền để làm điều đó," ông Roche nói.
Nới lỏng các hạn chế
Nhật Bản vào năm 1967 đã thông qua "Ba Nguyên tắc về Xuất khẩu Vũ khí" hạn chế xuất khẩu vũ khí, và sau đó đã mở rộng các nguyên tắc đó thành một lệnh cấm xuất khẩu vũ khí gần như toàn diện, ngoại trừ việc chuyển giao công nghệ quân sự cho Hoa Kỳ.
Nước này đã nới lỏng lập trường này dưới thời ông Abe, và cựu Thủ tướng Fumio Kishida đã nới lỏng các biện pháp hạn chế hơn nữa vào năm 2023. Những thay đổi gần đây nhất cho phép các thiết bị quốc phòng được sản xuất tại Nhật Bản theo giấy phép từ các công ty quốc phòng nước ngoài, bao gồm cả thành phẩm, được xuất khẩu sang quốc gia cấp phép và từ đó sang các nước thứ ba. Ví dụ, Nhật Bản vào cuối năm 2023 đã đồng ý sản xuất – theo giấy phép – và xuất khẩu tên lửa đánh chặn Patriot cho Hoa Kỳ, kho dự trữ của nước này đã cạn kiệt sau khi cung cấp những tên lửa này cho Ukraine.
Nước láng giềng Hàn Quốc đã chứng kiến sự quan tâm ngày càng tăng của toàn cầu đối với ngành công nghiệp vũ khí của mình và đang cố gắng trở thành một nhà cung cấp vũ khí lớn trên toàn cầu. Liệu Nhật Bản có thể cạnh tranh được không? Các chuyên gia có những ý kiến khác nhau.
Ông Roche nói rằng Nhật Bản có kiến thức, kỹ năng và công nghệ để trở thành một nhà cung cấp vũ khí lớn, nhưng ông Inoue của IOG cảnh báo rằng Nhật Bản có thể phải đối mặt với các vấn đề sản xuất do dân số giảm và tỷ lệ người cao tuổi ngày càng tăng. "Tôi nghĩ rất khó để Nhật Bản một lần nữa tập trung vào các công việc sản xuất," ông nói.
Bà Aoki của RAND chỉ ra các quy định vẫn còn nghiêm ngặt. "Nhật Bản có năng lực kỹ thuật để làm nhiều việc," nhưng do các quy định xuất khẩu vẫn còn khắt khe, nước này sẽ sử dụng xuất khẩu chủ yếu như một công cụ để tăng cường cơ sở công nghiệp quốc phòng và quan hệ quốc phòng với các quốc gia cùng chí hướng, đặc biệt là Hoa Kỳ.
Sự thay đổi trong chính sách quốc phòng của Nhật Bản là một bước đi quan trọng, phản ánh những thay đổi trong môi trường an ninh khu vực và toàn cầu. Tuy nhiên, con đường để Nhật Bản trở thành một nhà xuất khẩu vũ khí lớn vẫn còn nhiều thách thức, đòi hỏi sự đầu tư mạnh mẽ, cải cách quy định và khả năng thích ứng với những biến động của thị trường.
