Dũng Đỗ
Writer
Giữa những lo ngại về cắt giảm ngân sách và áp lực chính trị lên giáo dục đại học Mỹ, Giáo sư D. Graham Burnett (nhà sử học khoa học công nghệ tại Đại học Princeton) cho rằng có một "xe lu" còn lớn hơn nhiều đang thực sự ủi phẳng khuôn viên đại học: đó chính là Trí tuệ Nhân tạo (AI). Ông cảnh báo rằng cách phản ứng hiện tại của nhiều trường đại học – cố gắng cấm đoán sinh viên sử dụng các công cụ như ChatGPT – là một sự phủ nhận thực tế "điên rồ" và không bền vững. AI không chỉ đang thay đổi thế giới, mà còn đang đặt ra những câu hỏi nền tảng về chính mục đích của giáo dục, đặc biệt là đối với các ngành khoa học nhân văn.
Khi máy móc vượt trội con người về "kiến thức"
Giáo sư Burnett chia sẻ những trải nghiệm cá nhân cho thấy sức mạnh đáng kinh ngạc của AI hiện tại. Một chatbot được huấn luyện trên tài liệu các khóa học của ông có thể trả lời các câu hỏi về chính chủ đề ông dạy một cách ấn tượng. ChatGPT có thể cung cấp thông tin tổng hợp, đa chiều về một bản thảo cổ còn tốt hơn cả bài giảng của một học giả uyên bác. Thậm chí, công cụ NotebookLM miễn phí của Google có thể "tiêu hóa" 900 trang tài liệu phức tạp và tạo ra một podcast 32 phút phân tích về khóa học của ông với những hiểu biết sâu sắc đáng nể ("điểm A thẳng").
Ông thừa nhận, với khả năng truy cập và tổng hợp toàn bộ kho lưu trữ tri thức nhân loại ("the total archive"), AI hiện nay có thể đạt đến trình độ tương đương tiến sĩ ở hầu hết mọi lĩnh vực. Điều này khiến hàng nghìn cuốn sách học thuật trong văn phòng ông bắt đầu có cảm giác như "hiện vật khảo cổ" – kém hiệu quả và lạ lẫm trong cách tiếp cận thông tin. Giờ đây, ông có thể tạo ra "cuốn sách" mình muốn trong thời gian thực thông qua các câu lệnh được thiết kế tốt. Câu hỏi không còn là liệu chúng ta có thể viết sách học thuật nữa không, mà là liệu chúng ta có muốn đọc những cuốn sách do AI tạo ra hàng loạt không?
Cuộc gặp gỡ thế hệ: Sinh viên đối thoại với AI
Để sinh viên trực tiếp đối mặt với thực tại này, Giáo sư Burnett đã ra một bài tập độc đáo: yêu cầu họ trò chuyện với một chatbot AI về lịch sử của sự chú ý (chủ đề khóa học). Kết quả đọc các bài nộp này được ông mô tả là "trải nghiệm sâu sắc nhất trong sự nghiệp giảng dạy". Sinh viên không chỉ kiểm tra kiến thức của AI mà còn khám phá bản chất của nó. Có người đấu trí về vẻ đẹp âm nhạc và khả năng cảm thụ của máy móc (Paolo). Có người đóng vai linh hướng dẫn dắt AI thực hành thiền định và tự vấn lương tâm (Ceci). Có người dùng Socrates để dồn AI vào chân tường nghịch lý về sự tồn tại và nhận thức (Xander). Có người thử thách AI "giả vờ" có ý thức rồi chỉ ra sự hoàn hảo của màn kịch đó (Davey).
Đặc biệt, một nữ sinh viên tên Jordan đã chia sẻ một cảm nhận sâu sắc sau bài tập. Cô cảm thấy "giải phóng sâu sắc" ("profoundly liberating") khi đối thoại với một trí tuệ mà cô không cảm thấy có bất kỳ nghĩa vụ xã hội nào – không cần phải làm hài lòng, không cần phải nhún nhường.
Điều này cho phép cô tập trung hoàn toàn vào dòng suy nghĩ và sức mạnh khái niệm của chính mình. Cô cũng nhận ra sự kiên nhẫn vô hạn của AI và cảm thấy có lẽ chưa ai từng thực sự "chú ý thuần khiết" đến suy nghĩ và câu hỏi của cô như cách cỗ máy đã làm.
Khủng hoảng và cơ hội tái sinh cho ngành Nhân văn
Giáo sư Burnett khẳng định AI, về bản chất, là những cỗ máy dự đoán xác suất dựa trên dữ liệu khổng lồ mà chúng ta cung cấp ("nó là toán học, không phải phép thuật"). Chúng có thể "bắt chước" chúng ta một cách đáng kinh ngạc, nhưng chúng không thể là chúng ta, không thể cảm nhận hay có trải nghiệm chủ quan về sự tồn tại.
Chính điều này, theo ông, tạo ra cả khủng hoảng lẫn cơ hội cho ngành khoa học nhân văn. Khủng hoảng là vì mô hình nhân văn "khoa học hóa" (scientistic humanities) – tức là tập trung vào việc sản xuất kiến thức dạng dữ kiện, phân tích văn bản và hiện vật để bắt chước các ngành khoa học tự nhiên – đang nhanh chóng bị AI tự động hóa. Việc viết các bài nghiên cứu theo khuôn mẫu truyền thống sẽ sớm trở nên vô nghĩa.
Nhưng cơ hội tái sinh lại nằm ở chỗ: khi việc "sản xuất kiến thức" bị tự động hóa, ngành nhân văn buộc phải quay trở lại với sứ mệnh cốt lõi và độc đáo nhất của mình: không phải là đi tìm câu trả lời, mà là khám phá và sống cùng những câu hỏi nền tảng về sự tồn tại của con người: Sống thế nào? Làm gì? Đối mặt với cái chết ra sao? Đây là những câu hỏi về "being" (tồn tại) chứ không chỉ là "knowing" (biết), và chỉ có con người mới có thể thực sự trải nghiệm và vật lộn với chúng.
Giáo dục nhân văn trong kỷ nguyên AI cần phải thay đổi. Không còn có thể ép sinh viên đọc hay viết theo kiểu cũ. Thay vào đó, cần tạo ra những công việc mà họ muốn làm, giúp họ "sắp xếp lại ham muốn" một cách phi cưỡng ép (như định nghĩa của Gayatri Spivak), khơi dậy sự tò mò, khả năng tự vấn và lòng dũng cảm đối mặt với những câu hỏi lớn của cuộc đời. Dù ngành nhân văn đang đối mặt khó khăn về tuyển sinh và việc làm, Giáo sư Burnett tin rằng đây lại là thời điểm "chưa bao giờ tốt hơn" để tái tạo lại giá trị cốt lõi và khẳng định vai trò không thể thay thế của nó trong việc giúp con người hiểu về chính mình giữa một thế giới đang thay đổi chóng mặt bởi công nghệ.
Khi máy móc vượt trội con người về "kiến thức"
Giáo sư Burnett chia sẻ những trải nghiệm cá nhân cho thấy sức mạnh đáng kinh ngạc của AI hiện tại. Một chatbot được huấn luyện trên tài liệu các khóa học của ông có thể trả lời các câu hỏi về chính chủ đề ông dạy một cách ấn tượng. ChatGPT có thể cung cấp thông tin tổng hợp, đa chiều về một bản thảo cổ còn tốt hơn cả bài giảng của một học giả uyên bác. Thậm chí, công cụ NotebookLM miễn phí của Google có thể "tiêu hóa" 900 trang tài liệu phức tạp và tạo ra một podcast 32 phút phân tích về khóa học của ông với những hiểu biết sâu sắc đáng nể ("điểm A thẳng").
Ông thừa nhận, với khả năng truy cập và tổng hợp toàn bộ kho lưu trữ tri thức nhân loại ("the total archive"), AI hiện nay có thể đạt đến trình độ tương đương tiến sĩ ở hầu hết mọi lĩnh vực. Điều này khiến hàng nghìn cuốn sách học thuật trong văn phòng ông bắt đầu có cảm giác như "hiện vật khảo cổ" – kém hiệu quả và lạ lẫm trong cách tiếp cận thông tin. Giờ đây, ông có thể tạo ra "cuốn sách" mình muốn trong thời gian thực thông qua các câu lệnh được thiết kế tốt. Câu hỏi không còn là liệu chúng ta có thể viết sách học thuật nữa không, mà là liệu chúng ta có muốn đọc những cuốn sách do AI tạo ra hàng loạt không?
Cuộc gặp gỡ thế hệ: Sinh viên đối thoại với AI
Để sinh viên trực tiếp đối mặt với thực tại này, Giáo sư Burnett đã ra một bài tập độc đáo: yêu cầu họ trò chuyện với một chatbot AI về lịch sử của sự chú ý (chủ đề khóa học). Kết quả đọc các bài nộp này được ông mô tả là "trải nghiệm sâu sắc nhất trong sự nghiệp giảng dạy". Sinh viên không chỉ kiểm tra kiến thức của AI mà còn khám phá bản chất của nó. Có người đấu trí về vẻ đẹp âm nhạc và khả năng cảm thụ của máy móc (Paolo). Có người đóng vai linh hướng dẫn dắt AI thực hành thiền định và tự vấn lương tâm (Ceci). Có người dùng Socrates để dồn AI vào chân tường nghịch lý về sự tồn tại và nhận thức (Xander). Có người thử thách AI "giả vờ" có ý thức rồi chỉ ra sự hoàn hảo của màn kịch đó (Davey).
Đặc biệt, một nữ sinh viên tên Jordan đã chia sẻ một cảm nhận sâu sắc sau bài tập. Cô cảm thấy "giải phóng sâu sắc" ("profoundly liberating") khi đối thoại với một trí tuệ mà cô không cảm thấy có bất kỳ nghĩa vụ xã hội nào – không cần phải làm hài lòng, không cần phải nhún nhường.
Điều này cho phép cô tập trung hoàn toàn vào dòng suy nghĩ và sức mạnh khái niệm của chính mình. Cô cũng nhận ra sự kiên nhẫn vô hạn của AI và cảm thấy có lẽ chưa ai từng thực sự "chú ý thuần khiết" đến suy nghĩ và câu hỏi của cô như cách cỗ máy đã làm.
Khủng hoảng và cơ hội tái sinh cho ngành Nhân văn
Giáo sư Burnett khẳng định AI, về bản chất, là những cỗ máy dự đoán xác suất dựa trên dữ liệu khổng lồ mà chúng ta cung cấp ("nó là toán học, không phải phép thuật"). Chúng có thể "bắt chước" chúng ta một cách đáng kinh ngạc, nhưng chúng không thể là chúng ta, không thể cảm nhận hay có trải nghiệm chủ quan về sự tồn tại.
Chính điều này, theo ông, tạo ra cả khủng hoảng lẫn cơ hội cho ngành khoa học nhân văn. Khủng hoảng là vì mô hình nhân văn "khoa học hóa" (scientistic humanities) – tức là tập trung vào việc sản xuất kiến thức dạng dữ kiện, phân tích văn bản và hiện vật để bắt chước các ngành khoa học tự nhiên – đang nhanh chóng bị AI tự động hóa. Việc viết các bài nghiên cứu theo khuôn mẫu truyền thống sẽ sớm trở nên vô nghĩa.
Nhưng cơ hội tái sinh lại nằm ở chỗ: khi việc "sản xuất kiến thức" bị tự động hóa, ngành nhân văn buộc phải quay trở lại với sứ mệnh cốt lõi và độc đáo nhất của mình: không phải là đi tìm câu trả lời, mà là khám phá và sống cùng những câu hỏi nền tảng về sự tồn tại của con người: Sống thế nào? Làm gì? Đối mặt với cái chết ra sao? Đây là những câu hỏi về "being" (tồn tại) chứ không chỉ là "knowing" (biết), và chỉ có con người mới có thể thực sự trải nghiệm và vật lộn với chúng.
Giáo dục nhân văn trong kỷ nguyên AI cần phải thay đổi. Không còn có thể ép sinh viên đọc hay viết theo kiểu cũ. Thay vào đó, cần tạo ra những công việc mà họ muốn làm, giúp họ "sắp xếp lại ham muốn" một cách phi cưỡng ép (như định nghĩa của Gayatri Spivak), khơi dậy sự tò mò, khả năng tự vấn và lòng dũng cảm đối mặt với những câu hỏi lớn của cuộc đời. Dù ngành nhân văn đang đối mặt khó khăn về tuyển sinh và việc làm, Giáo sư Burnett tin rằng đây lại là thời điểm "chưa bao giờ tốt hơn" để tái tạo lại giá trị cốt lõi và khẳng định vai trò không thể thay thế của nó trong việc giúp con người hiểu về chính mình giữa một thế giới đang thay đổi chóng mặt bởi công nghệ.
