Hoàng Đức
Writer
Gần đây, Elon Musk cho rằng trí tuệ nhân tạo sẽ tạo ra mức thu nhập cao phổ quát, đến mức con người không còn nhiều lý do để tiết kiệm tiền. Nhận định này nhanh chóng thu hút sự chú ý, bởi nó chạm đến một câu hỏi căn bản của thời đại AI: khi năng suất tăng vọt nhờ công nghệ, liệu sự giàu có có được chia đều cho toàn xã hội?
Lập luận của Musk không phải không có cơ sở. Trí tuệ nhân tạo đang làm thay đổi sâu sắc cách sản xuất và cung ứng dịch vụ. Từ nhà máy, tài chính đến y tế, giáo dục, AI giúp giảm chi phí, tăng hiệu suất và mở ra khả năng tạo ra khối lượng của cải lớn hơn nhiều so với trước. Về lý thuyết, khi năng suất xã hội tăng đủ mạnh, thu nhập bình quân hoàn toàn có thể được nâng lên.
Trong một kịch bản lạc quan, AI và robot có thể đảm nhận phần lớn lao động lặp lại, nặng nhọc và nguy hiểm. Khi đó, của cải được tạo ra gần như liên tục với chi phí biên ngày càng thấp. Con người, thay vì bán sức lao động để sinh tồn, có thể chia sẻ giá trị do hệ thống tự động tạo ra với tư cách là thành viên của xã hội. Đây chính là hình dung về một xã hội “hậu khan hiếm”, nơi tiền bạc và tiết kiệm không còn giữ vai trò trung tâm như hiện nay.
Tuy nhiên, từ lý thuyết đến thực tế là một khoảng cách rất lớn. Ngay cả khi AI tạo ra khối lượng tài sản khổng lồ, câu hỏi then chốt vẫn là ai sở hữu các hệ thống AI đó. Trong nền kinh tế thị trường, quyền sở hữu vốn, dữ liệu và công nghệ quyết định phần lớn cách phân phối của cải. Nếu không có cơ chế điều tiết phù hợp, AI nhiều khả năng sẽ làm gia tăng chênh lệch giàu nghèo thay vì xóa bỏ nó.
Bên cạnh đó, chi phí để phát triển, vận hành và duy trì các hệ thống AI tiên tiến hiện vẫn rất cao. Robot và AI không “tự nhiên sinh ra của cải”, mà phụ thuộc vào đầu tư khổng lồ về nghiên cứu, năng lượng, hạ tầng và nhân lực trình độ cao. Trong ngắn và trung hạn, điều này khiến viễn cảnh “thu nhập cao cho tất cả” khó trở thành hiện thực.
Về dài hạn, kịch bản mà Musk mô tả không phải là bất khả thi, nhưng nó đòi hỏi những điều kiện rất khắt khe. AI phải đạt mức tự động hóa và thích nghi cực cao. Công nghệ năng lượng phải đủ rẻ và dồi dào để nuôi toàn bộ hệ thống. Quan trọng hơn, xã hội phải xây dựng được các thiết chế phân phối mới, trong đó quyền được hưởng của cải không còn gắn chặt với việc có hay không có việc làm.
Ngay cả khi những điều kiện đó hội tụ, sự chuyển đổi cũng sẽ diễn ra trong nhiều thập kỷ, không phải vài năm. Trong thời gian ấy, phần lớn con người vẫn cần lao động, học kỹ năng mới và cạnh tranh trong một thị trường biến động mạnh. Tiết kiệm, vì thế, vẫn là công cụ phòng vệ cần thiết trước rủi ro.
Nói cách khác, phát biểu của Musk nên được hiểu như một viễn cảnh dài hạn hơn là một dự báo sắp xảy ra. Trí tuệ nhân tạo có thể mở ra khả năng thịnh vượng chưa từng có, nhưng nó không tự động mang lại sự công bằng. Trong hiện tại, thách thức lớn nhất không phải là “khi nào không cần tiết kiệm tiền”, mà là làm thế nào để sống, làm việc và thích nghi một cách bền vững trong giai đoạn AI đang tái định hình toàn bộ nền kinh tế.
Lập luận của Musk không phải không có cơ sở. Trí tuệ nhân tạo đang làm thay đổi sâu sắc cách sản xuất và cung ứng dịch vụ. Từ nhà máy, tài chính đến y tế, giáo dục, AI giúp giảm chi phí, tăng hiệu suất và mở ra khả năng tạo ra khối lượng của cải lớn hơn nhiều so với trước. Về lý thuyết, khi năng suất xã hội tăng đủ mạnh, thu nhập bình quân hoàn toàn có thể được nâng lên.
Trong một kịch bản lạc quan, AI và robot có thể đảm nhận phần lớn lao động lặp lại, nặng nhọc và nguy hiểm. Khi đó, của cải được tạo ra gần như liên tục với chi phí biên ngày càng thấp. Con người, thay vì bán sức lao động để sinh tồn, có thể chia sẻ giá trị do hệ thống tự động tạo ra với tư cách là thành viên của xã hội. Đây chính là hình dung về một xã hội “hậu khan hiếm”, nơi tiền bạc và tiết kiệm không còn giữ vai trò trung tâm như hiện nay.
Tuy nhiên, từ lý thuyết đến thực tế là một khoảng cách rất lớn. Ngay cả khi AI tạo ra khối lượng tài sản khổng lồ, câu hỏi then chốt vẫn là ai sở hữu các hệ thống AI đó. Trong nền kinh tế thị trường, quyền sở hữu vốn, dữ liệu và công nghệ quyết định phần lớn cách phân phối của cải. Nếu không có cơ chế điều tiết phù hợp, AI nhiều khả năng sẽ làm gia tăng chênh lệch giàu nghèo thay vì xóa bỏ nó.
Bên cạnh đó, chi phí để phát triển, vận hành và duy trì các hệ thống AI tiên tiến hiện vẫn rất cao. Robot và AI không “tự nhiên sinh ra của cải”, mà phụ thuộc vào đầu tư khổng lồ về nghiên cứu, năng lượng, hạ tầng và nhân lực trình độ cao. Trong ngắn và trung hạn, điều này khiến viễn cảnh “thu nhập cao cho tất cả” khó trở thành hiện thực.
Về dài hạn, kịch bản mà Musk mô tả không phải là bất khả thi, nhưng nó đòi hỏi những điều kiện rất khắt khe. AI phải đạt mức tự động hóa và thích nghi cực cao. Công nghệ năng lượng phải đủ rẻ và dồi dào để nuôi toàn bộ hệ thống. Quan trọng hơn, xã hội phải xây dựng được các thiết chế phân phối mới, trong đó quyền được hưởng của cải không còn gắn chặt với việc có hay không có việc làm.
Ngay cả khi những điều kiện đó hội tụ, sự chuyển đổi cũng sẽ diễn ra trong nhiều thập kỷ, không phải vài năm. Trong thời gian ấy, phần lớn con người vẫn cần lao động, học kỹ năng mới và cạnh tranh trong một thị trường biến động mạnh. Tiết kiệm, vì thế, vẫn là công cụ phòng vệ cần thiết trước rủi ro.
Nói cách khác, phát biểu của Musk nên được hiểu như một viễn cảnh dài hạn hơn là một dự báo sắp xảy ra. Trí tuệ nhân tạo có thể mở ra khả năng thịnh vượng chưa từng có, nhưng nó không tự động mang lại sự công bằng. Trong hiện tại, thách thức lớn nhất không phải là “khi nào không cần tiết kiệm tiền”, mà là làm thế nào để sống, làm việc và thích nghi một cách bền vững trong giai đoạn AI đang tái định hình toàn bộ nền kinh tế.
