ThanhDat
Intern Writer
Nhật Bản từ lâu đã dẫn đầu thế giới trong bốn lĩnh vực quan trọng gồm vật liệu bán dẫn, máy công cụ chính xác, công trình chống động đất và robot công nghiệp. Những thành tựu này ảnh hưởng trực tiếp đến mọi ngành công nghiệp hiện đại, từ chip điện thoại, hàng không, tòa nhà cao tầng đến dây chuyền sản xuất tự động.
Ngày 1 tháng 7 năm 2019, Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Nhật Bản bất ngờ thắt chặt kiểm soát xuất khẩu ba vật liệu bán dẫn sang Hàn Quốc gồm hydro florua độ tinh khiết cao, polyimide fluorinated và chất cản quang. Đây đều là các vật liệu cốt lõi trong sản xuất chip. Thời điểm đó Nhật Bản chiếm hơn 90 phần trăm nguồn cung toàn cầu, trong khi các tập đoàn Hàn Quốc như Samsung và SK Hynix lại có lượng tồn kho thấp, khiến nguy cơ ngừng dây chuyền sản xuất là rất lớn. Tokyo viện dẫn lý do an ninh quốc gia và nghi ngờ Hàn Quốc có lỗ hổng kiểm soát xuất khẩu sang Triều Tiên.
Hàn Quốc lập tức phản đối, cho rằng động thái của Nhật Bản vi phạm quy định WTO. Ngày 4 tháng 7, Tổng thống Moon Jae in họp khẩn với hơn 30 lãnh đạo doanh nghiệp và quyết định đầu tư 6 nghìn tỷ won tương đương khoảng 113 nghìn tỷ VNĐ vào nghiên cứu và phát triển trong nước. Samsung tăng đầu tư vào Dongjin Century Chemical để thúc đẩy chất cản quang EUV. Thị trường bán dẫn giảm 5 phần trăm, giá chip biến động mạnh và Phòng Thương mại Hoa Kỳ phải can thiệp làm trung gian. Các doanh nghiệp Hàn Quốc bắt đầu mua axit flohydric từ DuPont của Mỹ khiến giá tăng 20 phần trăm.
Cuối tháng 7, Nhật Bản loại Hàn Quốc khỏi danh sách trắng thương mại và chuyển sang xét duyệt xuất khẩu từng trường hợp với thời gian đến 90 ngày. Hàn Quốc đáp trả bằng thuế với bia và mỹ phẩm Nhật Bản ngày 2 tháng 8, dẫn tới làn sóng tẩy chay. Hiệp hội Công nghiệp Bán dẫn Hàn Quốc ước tính chỉ một tháng thiếu polyimide fluorinated đã gây thiệt hại 200 tỷ won tương đương khoảng 3 nghìn 760 tỷ VNĐ. WTO bắt đầu hòa giải nhưng tiến độ chậm và các cuộc thăm viếng cấp cao bị đình trệ.
Ngày 28 tháng 8, danh sách trắng sửa đổi có hiệu lực khiến chi phí nhập vật liệu từ Bỉ tăng thêm 8 phần trăm. Hàn Quốc triển khai chương trình Materials Powerhouse nhằm thu hút chuyên gia trở về nước và SK Hynix xây dựng nhà máy mới ở Suwon để thử nghiệm chất cản quang nội địa. Đến 11 tháng 9, Hàn Quốc chính thức đệ đơn khiếu nại lên WTO về chính sách phân biệt của Nhật Bản. Đài Bắc và EU tham gia với tư cách bên thứ ba khiến vấn đề leo thang. Soulbrain của Hàn Quốc cải tiến hydro florua hướng tới tự cung 30 phần trăm trong khi JSR của Nhật Bản chuyển đơn hàng sang Mỹ và tăng xuất khẩu 15 phần trăm.
Tháng 10, Hàn Quốc loại Nhật Bản khỏi danh sách trắng và tăng ngân sách hỗ trợ doanh nghiệp tìm nguồn hàng từ Đài Loan. Báo cáo IMF cho thấy thương mại song phương giảm 10 phần trăm và tăng trưởng xuất khẩu chất bán dẫn của Hàn Quốc giảm xuống chỉ còn 2 phần trăm. Tháng 11, khi đối thoại đình trệ vì đại dịch, Samsung vẫn duy trì đàm phán với Shin Etsu Chemical nhằm phòng ngừa rủi ro. Đầu năm 2020, WTO lập hội đồng giải quyết tranh chấp và Hàn Quốc bắt đầu nhập axit flohydric từ Mỹ để đa dạng nguồn cung.
Nửa cuối 2020, đại dịch thúc đẩy số hóa toàn cầu. Nhật Bản tiếp tục kiểm soát chặt, còn Hàn Quốc tăng tốc phát triển vật liệu nội địa. Năm 2021, SK Hynix cho ra mắt polyimide fluorinated nội địa đầu tiên đạt độ tinh khiết 99,99 phần trăm. Đối thoại kinh tế Nhật Hàn được nối lại nhưng danh sách trắng vẫn chưa được khôi phục. Năm 2022, sau khi Yoon Seok youl nhậm chức, quan hệ dịu đi. Các doanh nghiệp Hàn Quốc đầu tư hơn 4 nghìn tỷ won tương đương 75 nghìn tỷ VNĐ và chất cản quang EUV bước vào sản xuất thử. Tỷ lệ tự cung của Hàn Quốc tăng từ 5 phần trăm lên 15 phần trăm sau bốn năm. Mỹ đóng vai trò thúc đẩy đàm phán ba bên để ổn định chuỗi cung ứng.
Nguồn gốc sâu xa của tranh chấp liên quan đến phán quyết năm 2018 của Tòa án Tối cao Hàn Quốc yêu cầu công ty Nhật Bản bồi thường lao động thời thuộc địa. Nhật Bản cho rằng thỏa thuận trước đó đã bị phá vỡ và dùng vật liệu bán dẫn làm đòn bẩy. Dù đơn hàng của doanh nghiệp Nhật Bản giảm, thế độc quyền của họ trong vật liệu đầu vào vẫn duy trì. Sự kiện này khiến nhiều quốc gia đẩy mạnh nội địa hóa. DuPont tăng nghiên cứu ArF, Jingrui của Trung Quốc tăng gấp đôi xuất khẩu KrF.
Ngày 16 tháng 3 năm 2023, Tổng thống Yoon Seok youl thăm Nhật Bản, Thủ tướng Kishida chấp thuận dỡ hạn chế ba vật liệu và Hàn Quốc rút đơn kiện. Ngày 21 tháng 6, Hàn Quốc trở lại danh sách trắng và thương mại hồi phục 15 phần trăm. Hàn Quốc đạt tự cung 50 phần trăm và East Coast Century thương mại hóa chất cản quang EUV. Samsung đầu tư 230 tỷ đô la tương đương khoảng 5,75 triệu tỷ VNĐ xây dựng nhà máy và Hoya Photomask của Nhật Bản giữ 60 phần trăm thị phần.
Nhật Bản còn tạo ra chuẩn mực thế giới trong xây dựng chống động đất. Sau trận động đất Kanto 1923, hệ thống tiêu chuẩn được đặt nền móng và đến năm 1981 đã trở thành yêu cầu bắt buộc. Trong trận động đất chín độ richter năm 2011, chỉ bảy người thiệt mạng trong các tòa nhà cao tầng ở Tokyo nhờ lớp chống rung hấp thụ đến 80 phần trăm năng lượng. Nhật Bản triển khai chương trình trị giá 5 tỷ euro tương đương khoảng 135 nghìn tỷ VNĐ để cải tạo các tòa nhà cũ bằng tường địa chấn, bộ giảm chấn và cách ly nền móng, giúp 90 phần trăm tòa nhà mới đạt chuẩn. Năm 2023, tiêu chuẩn tiếp tục được cập nhật với hệ thống giám sát AI. Công nghệ này được chuyển giao cho Indonesia để xây dựng 100 trường học chống động đất và góp phần khởi động lại nhà máy điện hạt nhân Onagawa số 2 vào tháng 12 năm 2024.
Robot công nghiệp là một mũi nhọn lớn khác của Nhật Bản. FANUC và Yaskawa chiếm 30 phần trăm thị trường toàn cầu và lắp đặt 50 nghìn đơn vị năm 2023, với mật độ 419 robot trên 10 nghìn lao động, cao hơn Mỹ với 295. NSK giữ 80 phần trăm thị phần bộ giảm tốc RV và độ chính xác hàn ô tô đạt 0,01 mm. ABB vẫn mạnh ở mảng tích hợp nhưng Nhật Bản dẫn đầu về khả năng lập kế hoạch lộ trình dựa trên AI, còn Trung Quốc chậm hơn 15 phần trăm trong phân khúc cao cấp. Doanh thu FANUC năm 2024 tăng 18 phần trăm với châu Á chiếm 73 phần trăm. Đến 2025, thị trường robot toàn cầu dự kiến đạt 77 tỷ đô la tương đương khoảng 1,93 triệu tỷ VNĐ với robot dịch vụ chiếm hơn 50 phần trăm. FANUC cũng đạt kỷ lục 900 nghìn robot lắp đặt toàn cầu.
Trong vật liệu bán dẫn, Nhật Bản giữ 75,9 phần trăm thị phần chất cản quang vào cuối năm 2024. Tokyo Ohka Kogyo chiếm 22,8 phần trăm, JSR và Shin Etsu giữ phần còn lại và gần như độc quyền EUV. DuPont của Mỹ chỉ đạt dưới 20 phần trăm. Chuỗi cung ứng SEAJ giúp xuất khẩu ArF tăng 12 phần trăm năm 2024. Về mặt nạ quang học, HOYA dẫn đầu với hơn 60 phần trăm và đang tăng 30 phần trăm công suất đến 2025 để đáp ứng nhu cầu AI.
Ở mảng máy công cụ, Nhật Bản dự kiến tăng đơn hàng 8 phần trăm năm 2025 nhờ nhu cầu ngành bán dẫn Trung Quốc. Trong công trình chống động đất, năm 2024 công nghệ này góp phần khởi động lại chương trình hạt nhân và hỗ trợ thiết kế trong dự án thám hiểm mặt trăng Artemis. Ở lĩnh vực robot, theo IFR 2025, Trung Quốc dẫn đầu về số lắp đặt nhưng Nhật Bản giữ mật độ cao nhất và duy trì vị thế trong robot cao cấp với 540 nghìn đơn vị toàn cầu năm 2024.
Bối cảnh chung cho thấy chuỗi cung ứng toàn cầu đang chuyển sang mô hình phân đoạn. Nhật Bản khóa chặt thượng nguồn, Hàn Quốc vững mạnh ở trung nguồn và Trung Quốc đang đuổi kịp ở hạ nguồn. JSR trở thành tập đoàn nhà nước duy trì độc quyền và Nhật Bản được kỳ vọng dẫn đầu bốn công nghệ tới năm 2030. Những thành tựu của Nhật Bản xuất hiện trong mọi mặt đời sống, từ chip điện thoại, tòa nhà chống động đất đến robot trong nhà máy. (Sohu)
Ngày 1 tháng 7 năm 2019, Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp Nhật Bản bất ngờ thắt chặt kiểm soát xuất khẩu ba vật liệu bán dẫn sang Hàn Quốc gồm hydro florua độ tinh khiết cao, polyimide fluorinated và chất cản quang. Đây đều là các vật liệu cốt lõi trong sản xuất chip. Thời điểm đó Nhật Bản chiếm hơn 90 phần trăm nguồn cung toàn cầu, trong khi các tập đoàn Hàn Quốc như Samsung và SK Hynix lại có lượng tồn kho thấp, khiến nguy cơ ngừng dây chuyền sản xuất là rất lớn. Tokyo viện dẫn lý do an ninh quốc gia và nghi ngờ Hàn Quốc có lỗ hổng kiểm soát xuất khẩu sang Triều Tiên.
Hàn Quốc lập tức phản đối, cho rằng động thái của Nhật Bản vi phạm quy định WTO. Ngày 4 tháng 7, Tổng thống Moon Jae in họp khẩn với hơn 30 lãnh đạo doanh nghiệp và quyết định đầu tư 6 nghìn tỷ won tương đương khoảng 113 nghìn tỷ VNĐ vào nghiên cứu và phát triển trong nước. Samsung tăng đầu tư vào Dongjin Century Chemical để thúc đẩy chất cản quang EUV. Thị trường bán dẫn giảm 5 phần trăm, giá chip biến động mạnh và Phòng Thương mại Hoa Kỳ phải can thiệp làm trung gian. Các doanh nghiệp Hàn Quốc bắt đầu mua axit flohydric từ DuPont của Mỹ khiến giá tăng 20 phần trăm.
Cuối tháng 7, Nhật Bản loại Hàn Quốc khỏi danh sách trắng thương mại và chuyển sang xét duyệt xuất khẩu từng trường hợp với thời gian đến 90 ngày. Hàn Quốc đáp trả bằng thuế với bia và mỹ phẩm Nhật Bản ngày 2 tháng 8, dẫn tới làn sóng tẩy chay. Hiệp hội Công nghiệp Bán dẫn Hàn Quốc ước tính chỉ một tháng thiếu polyimide fluorinated đã gây thiệt hại 200 tỷ won tương đương khoảng 3 nghìn 760 tỷ VNĐ. WTO bắt đầu hòa giải nhưng tiến độ chậm và các cuộc thăm viếng cấp cao bị đình trệ.
Ngày 28 tháng 8, danh sách trắng sửa đổi có hiệu lực khiến chi phí nhập vật liệu từ Bỉ tăng thêm 8 phần trăm. Hàn Quốc triển khai chương trình Materials Powerhouse nhằm thu hút chuyên gia trở về nước và SK Hynix xây dựng nhà máy mới ở Suwon để thử nghiệm chất cản quang nội địa. Đến 11 tháng 9, Hàn Quốc chính thức đệ đơn khiếu nại lên WTO về chính sách phân biệt của Nhật Bản. Đài Bắc và EU tham gia với tư cách bên thứ ba khiến vấn đề leo thang. Soulbrain của Hàn Quốc cải tiến hydro florua hướng tới tự cung 30 phần trăm trong khi JSR của Nhật Bản chuyển đơn hàng sang Mỹ và tăng xuất khẩu 15 phần trăm.
Tháng 10, Hàn Quốc loại Nhật Bản khỏi danh sách trắng và tăng ngân sách hỗ trợ doanh nghiệp tìm nguồn hàng từ Đài Loan. Báo cáo IMF cho thấy thương mại song phương giảm 10 phần trăm và tăng trưởng xuất khẩu chất bán dẫn của Hàn Quốc giảm xuống chỉ còn 2 phần trăm. Tháng 11, khi đối thoại đình trệ vì đại dịch, Samsung vẫn duy trì đàm phán với Shin Etsu Chemical nhằm phòng ngừa rủi ro. Đầu năm 2020, WTO lập hội đồng giải quyết tranh chấp và Hàn Quốc bắt đầu nhập axit flohydric từ Mỹ để đa dạng nguồn cung.
Nửa cuối 2020, đại dịch thúc đẩy số hóa toàn cầu. Nhật Bản tiếp tục kiểm soát chặt, còn Hàn Quốc tăng tốc phát triển vật liệu nội địa. Năm 2021, SK Hynix cho ra mắt polyimide fluorinated nội địa đầu tiên đạt độ tinh khiết 99,99 phần trăm. Đối thoại kinh tế Nhật Hàn được nối lại nhưng danh sách trắng vẫn chưa được khôi phục. Năm 2022, sau khi Yoon Seok youl nhậm chức, quan hệ dịu đi. Các doanh nghiệp Hàn Quốc đầu tư hơn 4 nghìn tỷ won tương đương 75 nghìn tỷ VNĐ và chất cản quang EUV bước vào sản xuất thử. Tỷ lệ tự cung của Hàn Quốc tăng từ 5 phần trăm lên 15 phần trăm sau bốn năm. Mỹ đóng vai trò thúc đẩy đàm phán ba bên để ổn định chuỗi cung ứng.
Nguồn gốc sâu xa của tranh chấp liên quan đến phán quyết năm 2018 của Tòa án Tối cao Hàn Quốc yêu cầu công ty Nhật Bản bồi thường lao động thời thuộc địa. Nhật Bản cho rằng thỏa thuận trước đó đã bị phá vỡ và dùng vật liệu bán dẫn làm đòn bẩy. Dù đơn hàng của doanh nghiệp Nhật Bản giảm, thế độc quyền của họ trong vật liệu đầu vào vẫn duy trì. Sự kiện này khiến nhiều quốc gia đẩy mạnh nội địa hóa. DuPont tăng nghiên cứu ArF, Jingrui của Trung Quốc tăng gấp đôi xuất khẩu KrF.
Ngày 16 tháng 3 năm 2023, Tổng thống Yoon Seok youl thăm Nhật Bản, Thủ tướng Kishida chấp thuận dỡ hạn chế ba vật liệu và Hàn Quốc rút đơn kiện. Ngày 21 tháng 6, Hàn Quốc trở lại danh sách trắng và thương mại hồi phục 15 phần trăm. Hàn Quốc đạt tự cung 50 phần trăm và East Coast Century thương mại hóa chất cản quang EUV. Samsung đầu tư 230 tỷ đô la tương đương khoảng 5,75 triệu tỷ VNĐ xây dựng nhà máy và Hoya Photomask của Nhật Bản giữ 60 phần trăm thị phần.
Máy công cụ chính xác, công trình chống động đất và sự bền vững của công nghệ Nhật Bản
Trong lĩnh vực máy công cụ chính xác, Nhật Bản là trung tâm của sản xuất toàn cầu. DMG MORI và Okuma nắm 40 phần trăm thị trường máy công cụ cao cấp với độ chính xác trục chính đến 0,1 micromet. Ngành hàng không quốc phòng như chi tiết titan của F22 phụ thuộc hoàn toàn vào công nghệ này và 70 phần trăm gia công động cơ Rolls Royce tại châu Âu sử dụng máy Nhật Bản. FANUC chiếm hơn 50 phần trăm thị phần CNC năm trục và nhanh hơn 30 phần trăm so với Haas của Mỹ. Đức có Trumpf là đối thủ mạnh, nhưng ưu thế ổn định dao động nhiệt của Nhật Bản vẫn vượt trội. Năm 2024, xuất khẩu máy công cụ của Nhật đạt 12 tỷ đô la tương đương khoảng 300 nghìn tỷ VNĐ và tăng 15 phần trăm.
Nhật Bản còn tạo ra chuẩn mực thế giới trong xây dựng chống động đất. Sau trận động đất Kanto 1923, hệ thống tiêu chuẩn được đặt nền móng và đến năm 1981 đã trở thành yêu cầu bắt buộc. Trong trận động đất chín độ richter năm 2011, chỉ bảy người thiệt mạng trong các tòa nhà cao tầng ở Tokyo nhờ lớp chống rung hấp thụ đến 80 phần trăm năng lượng. Nhật Bản triển khai chương trình trị giá 5 tỷ euro tương đương khoảng 135 nghìn tỷ VNĐ để cải tạo các tòa nhà cũ bằng tường địa chấn, bộ giảm chấn và cách ly nền móng, giúp 90 phần trăm tòa nhà mới đạt chuẩn. Năm 2023, tiêu chuẩn tiếp tục được cập nhật với hệ thống giám sát AI. Công nghệ này được chuyển giao cho Indonesia để xây dựng 100 trường học chống động đất và góp phần khởi động lại nhà máy điện hạt nhân Onagawa số 2 vào tháng 12 năm 2024.
Robot công nghiệp là một mũi nhọn lớn khác của Nhật Bản. FANUC và Yaskawa chiếm 30 phần trăm thị trường toàn cầu và lắp đặt 50 nghìn đơn vị năm 2023, với mật độ 419 robot trên 10 nghìn lao động, cao hơn Mỹ với 295. NSK giữ 80 phần trăm thị phần bộ giảm tốc RV và độ chính xác hàn ô tô đạt 0,01 mm. ABB vẫn mạnh ở mảng tích hợp nhưng Nhật Bản dẫn đầu về khả năng lập kế hoạch lộ trình dựa trên AI, còn Trung Quốc chậm hơn 15 phần trăm trong phân khúc cao cấp. Doanh thu FANUC năm 2024 tăng 18 phần trăm với châu Á chiếm 73 phần trăm. Đến 2025, thị trường robot toàn cầu dự kiến đạt 77 tỷ đô la tương đương khoảng 1,93 triệu tỷ VNĐ với robot dịch vụ chiếm hơn 50 phần trăm. FANUC cũng đạt kỷ lục 900 nghìn robot lắp đặt toàn cầu.
Chuỗi cung ứng tương lai và vị trí dẫn đầu đến năm 2030
Sự phát triển công nghiệp của Nhật Bản sau chiến tranh được xây dựng từ nghiên cứu cơ bản và hợp tác doanh nghiệp. Từ hóa chất bán dẫn thập niên 1950 đến máy công cụ CNC, hệ thống chống động đất và robot, Nhật Bản tập trung vào công nghệ nền tảng thay vì sản phẩm hoàn thiện, tạo ra sự phụ thuộc mạnh của các ngành công nghiệp thế giới vào họ.
Trong vật liệu bán dẫn, Nhật Bản giữ 75,9 phần trăm thị phần chất cản quang vào cuối năm 2024. Tokyo Ohka Kogyo chiếm 22,8 phần trăm, JSR và Shin Etsu giữ phần còn lại và gần như độc quyền EUV. DuPont của Mỹ chỉ đạt dưới 20 phần trăm. Chuỗi cung ứng SEAJ giúp xuất khẩu ArF tăng 12 phần trăm năm 2024. Về mặt nạ quang học, HOYA dẫn đầu với hơn 60 phần trăm và đang tăng 30 phần trăm công suất đến 2025 để đáp ứng nhu cầu AI.
Ở mảng máy công cụ, Nhật Bản dự kiến tăng đơn hàng 8 phần trăm năm 2025 nhờ nhu cầu ngành bán dẫn Trung Quốc. Trong công trình chống động đất, năm 2024 công nghệ này góp phần khởi động lại chương trình hạt nhân và hỗ trợ thiết kế trong dự án thám hiểm mặt trăng Artemis. Ở lĩnh vực robot, theo IFR 2025, Trung Quốc dẫn đầu về số lắp đặt nhưng Nhật Bản giữ mật độ cao nhất và duy trì vị thế trong robot cao cấp với 540 nghìn đơn vị toàn cầu năm 2024.
Bối cảnh chung cho thấy chuỗi cung ứng toàn cầu đang chuyển sang mô hình phân đoạn. Nhật Bản khóa chặt thượng nguồn, Hàn Quốc vững mạnh ở trung nguồn và Trung Quốc đang đuổi kịp ở hạ nguồn. JSR trở thành tập đoàn nhà nước duy trì độc quyền và Nhật Bản được kỳ vọng dẫn đầu bốn công nghệ tới năm 2030. Những thành tựu của Nhật Bản xuất hiện trong mọi mặt đời sống, từ chip điện thoại, tòa nhà chống động đất đến robot trong nhà máy. (Sohu)
